بلعیدن سالم و طبیعی چگونه است؟

برای درک بهتر علت تاخیر در بلع بهتر است ابتدا به بررسی نحوه بلعیدن سالم اشاره کنیم. بلعیدن غذا و مایعات عملی بسیار پیچیده است که با هماهنگی عضلات و اعصاب بسیاری صورت می‌گیرد و دارای سه مرحله دهانی، حلقی و مروی است. مرحله دهانی از زمانی که لقمه در دهان قرار می‌گیرد و فرد شروع به جویدن و نرم کردن غذا می‌کند، شروع می‌شود. در این مرحله غذا با بزاق ترکیب شده و حالتی نرم و خمیری پیدا می‌کند تا با هماهنگی عضلات لب، گونه و زبان به سمت حلق رانده شود. این مرحله بین 5 تا 10 ثانیه طول می‌کشد که البته در مورد مایعات کمتر است و به سرعت مرحله حلقی فعال می‌شود. مرحله دهانی ارادی است و تحت کنترل قشر مغزکه با کارکردهای عالی در ارتباط است، می‌باشد. به همین علت است که گاهی دلیل تاخیر در شروع بلع غذا، ارادی و عدم خواسته‌ی فرد در شروع بلعیدن است.
برخلاف مرحله دهانی، مرحله حلقی و مروی غیر ارادی است و شامل هماهنگی‌های سریع و متوالی عضلات کام برای بستن راه بینی، بالا آمدن همزمان حنجره توسط عضلات سوپراهایوئید، قرار گرفتن اپی گلوت بر روی نای و بستن مسیر هوایی است. مرحله مروی نیز با باز شدن اسفنگتر ابتدای مری و ورود غذا به مری شروع می‌شود و سپس باقی مراحل هضم صورت می‌گیرد.

علت تاخیر در بلع غذا و مایعات چیست؟

همانطور که گفتیم علت تاخیر در بلع غذا بسیار متنوع است. حتی علت تاخیر در مرحله دهانی می‌تواند متفاوت از علت تاخیر در بلع حلقی باشد. به طور کلی موارد مربوط به دلیل تاخیر در شروع بلع غذا در گروه‌های زیر قرار می‌گیرد:
بیماری‌های سیستم عصبی مرکزی مثل پارکینسون، آلزایمر، دمانس، سکته مغزی و...
بیماری‌ها و جراحی‌هایی که باعث نقص ساختاری در حفره دهان و حلق می‌شوند. مثل سرطان دهان و حلق و حنجره
بیماری‌های عفونی مثل مننژیت که با مغز در ارتباط است.
کاهش سطح هوشیاری. با توجه به اینکه هوشیاری مناسب یکی ازمهم‌ترین معیارهای غذا خوردن ایمن برای بیمار است و به ویژه مرحله دهانی بلع که نیازمند هوشیاری و عملکرد آگاهانه است؛ کاهش سطح هوشیاری می‌تواند علت تاخیر در بلع باشد. کاهش سطح هوشیاری هم در بیماری‌های مغز و اعصاب پیشرونده مثل آلزایمر و هم در اتفاقات ناگهانی مثل سکته مغزی و یا ضربه به سر دیده می‌شود.
اسپاسم عضلات داخل دهان. بیماری‌های پیشرونده مغزی مثل PSP، تشنج و سکته مغزی باعث اسپاسم عضلات داخل دهان و ناتوانی عضلات دهان برای انجام مرحله دهانی و در نتیجه دلیل تاخیر در شروع بلع غذا می‌شود.

اختلال بلع در بیماری پارکینسون چگونه است؟

متاسفانه اختلال بلع یا دیسفاژی یکی از مهم‌ترین مشکلاتی است که این عزیزان را درگیر می‌کند. مطالعات نشان می‌دهد که بالای 80 درصد این افراد با مشکل بلع غذا مواجه می‌شوند. اختلال بلع باعث کاهش کیفیت زندگی این افراد به میزان قابل توجهی خواهد شد، زیرا این افراد در خوردن غذا و مایعات و حتی مصرف داروهای خود با دشواری‌های زیادی روبرو می‌شوند. به مرور که بیماری پیشرفت می‌کند توانایی بلع آنان کاهش پیدا کرده و مصرف غذا و مایعات کمتر شده و دچار کاهش وزن و کم آبی بدن می‌شوند.
توجیه علت تاخیر در بلع و به طور کلی اختلال بلع در بیماران پارکینسون مختل شدن سیستم دوپامینرژیک است، یعنی کاهش ترشح هورمون دوپامین توسط مغز باعث بروز برادی کینزیا ( کندی حرکت) در کل عضلات این افراد می‌شود. عضلات بلع این افراد خصوصا عضلات دهان و حلق نیز دچار این نوع از کندی‌ حرکت می‌شوند و به این ترتیب است که شروع و ادامه غذا خوردن این افراد با تاخیر همراه است و غذا خوردن آنها به طول می‌انجامد.

آیا اختلال بلع در بیماریPSP نیز مشاهده می‌شود؟

بله. PSP یکی از انواع رایج سندرم پارکینسون پلاس است. در واقع پی اس پی یک نوع پیشرونده و شدید پارکینسون است که معمولا اختلال بلع را خیلی زود نشان می‌دهند. از مشکلات رایج اختلال بلع این افراد تاخیر در فعال شدن بلع حلقی، اسپاسم عضلات داخل دهان، تاخیر در شروع بلع دهانی، ریجیدیتی و سفتی عضلات است. دلیل تاخیر در شروع بلع غذا در بیماران طیف پارکینسون خصوصا در افراد پی اس پی، اسپاسم عضلات دهان به دلیل مختل شدن سیستم هسته‌های قاعده‌ای مغز است که با آزاد کردن هورمون‌هایی مثل دوپامین باعث نرم شدن حرکات می‌شوند.

تاخیر در بلع غذا چه خطراتی برای بیمار دارد؟

مهم‌ترین خطری که تاخیر در بلع غذا برای فرد ایجاد خواهد کرد، آسپیراسیون است. آسپیراسیون نشت مواد غذایی و مایعات به درون ریه است که علاوه بر عفونت ریه ( پنومونی) با مشکلاتی همچون کاهش سطح هوشیاری و بستری شدن در بیمارستان نیز همراه است. مشکلات این بیماران معمولا در مایعات بیشتر است زیرا به علت تاخیر در بلع، امکان نشت مایعات به ریه به دلیل خاصیت سیال‌تر بودنشان، بیشتر است.
تاخیر در بلع غذا باعث طولانی شدن زمان غذا خوردن بیمار و خسته شدن وی هنگام تغذیه خواهد شد که این امر باعث کمتر شدن تغذیه بیمار و بروز سو تغذیه خواهد شد.

برای رفع مشکل تاخیر در بلع غذا چه باید کرد؟

برای درمان این مشکل باید ابتدا بررسی شود که تاخیر در مرحله دهانی است یا حلقی. تشخیص این امر بر عهده متخصص بلع درمانی است. بلع درمانگر فردی است که تحصیلات دانشگاهی را در رشته آسیب شناسی گفتار و زبان و بلع ( گفتاردرمانی) گذرانده باشد. بلع درمانگر با بررسی شرایط بیمار به شما توصیه‌های لازم را خواهد داد. در مواقعی که دلیل تاخیر در شروع بلع غذا به مرحله دهانی مربوط باشد، استفاده از محرکاتی مانند محرکات دمایی و چشایی و انجام برخی تمرینات دهانی به کمتر شدن تاخیر بلع بیمار کمک خواهد کرد.
در صورتی که علت تاخیر در بلع به مرحله حلقی مربوط باشد، حتما نیاز به مداخلات متخصص بلع درمانی است. زیرا این نوع از تاخیر به مراتب خطرناک‌تر است و با آسپیراسیون همراه خواهد بود. یکی از اشتباهات رایج مراقبین بیمارانی که این نوع از اختلال بلع را دارند، این است که لقمه‌های غذایی در دهان بیمار بی وقفه و بدون قورت دادن لقمه قبلی توسط بیمار انجام می‌دهند. این افراد تصور می‌کنند که با ارائه لقمه‌های غذایی به صورت متناوب و پشت سر هم، مشکل تاخیر در بلع بر طرف خواهد شد، در صورتی که این کار بسیار خطرناک و با خطر خفگی همراه است. اینکه چگونه به بیمارتان غذا دهید حتما باید با توصیه‌ها و آموزش‌های بلع درمانگرتان صورت گیرد.

نتیجه گیری

علت تاخیر در بلع عمدتا به مسائل نورولوژیک و بیماری‌هایی که به سیستم مغز و اعصاب در ارتباط است، مربوط می‌شود. هر چند که در مواردی که دلیل تاخیر در شروع بلع غذا، مسائلی مانند کاهش سطح هوشیاری است؛ بیماری‌های دیگری غیر از بیماری‌های مغز و اعصاب می‌توانند باعث تاخیر در بلع شوند. یکی از مشخصه‌های مهم اختلال بلع در بیماری‌هایی مثل پارکینسون و PSP، تاخیر در بلع است که علت آن به کندی حرکت و مختل شدن سیستم کنترل حرکتی در مغز مرتبط می‌شود. برای حل مشکل تاخیر در بلع غذا نیاز دارید که از کمک‌ها و مشاورات بلع درمانگر استفاده کنید.
تیم ایران مد اس ال پی به صورت تلفنی، آنلاین و حضوری پاسخ گوی سوالات شما در این زمینه خواهد بود.

سوالات متداول شما

اگر بیمار دچار کاهش سطح هوشیاری شود چگونه باید تغذیه شود؟

در مواردی که سطح هوشیاری بیمار پایین باشد به صورتی که قادر به پیروی از دستورات ساده نباشد و به محرکات کلامی واکنش نشان ندهد، امکان تغذیه از راه دهان وجود ندارد و فرد باید از راه لوله تغذیه (NG)، مواد غذایی مورد نیاز را دریافت کند. لوله ان جی یک راه تغذیه موقت است که پس از مناسب شدن شرایط هوشیاری، قابل خارج شدن است. در صورتی که به دلیل بیماری‌هایی مثل آلزایمر امکان برگشت هوشیاری بیمار وجود ندارد،از لوله PEG استفاده خواهد شد.

راه‌ کارهای خانگی درمان تاخیر در بلع غذا چیست؟

برای اینکه بتوانید در منزل مشکل تاخیر در بلع غذا را مدیریت کنید باید نکات زیر را رعایت کنید:

• از مناسب بودن هوشیاری بیمارتان برای تغذیه از راه دهان مطمئن شوید.
• غذا را ارام و با حوصله به بیمار دهید.
• از بلعیده شدن کامل لقمه غذا توسط بیمار مطمئن شوید و سپس لقمه بعدی را بدهید.
• از محرکاتی مثل لیمو ترش برای غذا و یخ برای مایعات استفاده کنید تا به کمتر شدت تاخیر بیمار کمک کند.
• بعد از غذا داخل دهان بیمار را چک کنید. اگر باقی مانده مواد غذایی وجود داشت حتما آن را پاک کنید.
• با یک بلع درمان با تجربه نیز در ارتباط باشید.

منابع:

Evaluation and Treatment of Swallowing Impairments
2. Dysphagia in Parkinson's Disease
3. Dysphagia in Progressive Supranuclear Palsy – PMC