فرایند بلع چگونه انجام می‌شود؟

فرایند بلع یک عملکرد عصبی-عضلانی هماهنگ و پیچیده است که منجر به عبور مواد غذایی و مایعات از حفره دهان به معده می‌شود. محققان فیزیولوژی بلع نرمال را به 4 مرحله تقسیم نموده‌اند. مرحله آمادگی دهانی، دهانی، حلقی و مروی. مرحله آمادگی دهانی و دهانی تحت کنترل ارادی فرد هستند. اما دو مرحله آخر به شکل رفلکسی و غیر ارادی انجام می‌شوند. در هر یک از این مراحل مجموعه‌ای از ساختارها، عضلات و دریچه‌ها با کنترل دقیق عصبی فعالیت می‌کنند. هر یک از این دریچه‌ها باید در زمان مناسب باز و بسته شوند تا امکان عبور غذا به مسیر مناسب و حفاظت از سیستم تنفس و ریه را فراهم آورند. عدم عملکرد مناسب در هر مرحله می‌تواند عملکرد بلع ایمن را مختل نماید.

 

 

تعریف دیسفاژی به زبان ساده

دیسفاژی یکی از اصطلاحات تخصصی پزشکی است و به معنای اختلال بلع است. اختلال بلع یا همان دیسفاژی معضلی است که تاثیرات گسترده‌ای بر سلامت عمومی و کیفیت زندگی افراد دارد. متاسفانه با وجود وسعیت شیوع اختلال بلع در سراسر دنیا بسیاری از مردم درمورد دیسفاژی و علائم آن اطلاعات کافی ندارند. این مسئله باعث پیشرفت بیماری به شکل پنهان شده و اغلب تبعات سنگینی برای بیمار و خانواده به همراه دارد. دیسفاژی زمانی اتفاق می‌افتد که فرایند انتقال غذا، مایعات یا حتی بزاق از دهان به حلق، مری و معده با مشکل مواجه شود. دیسفاژی ممکن است در همه رنج‌های سنی دیده شود. اما باید بدانید که شیوع اختلال بلع در سالمندان بیش‌تر از سایر گروه‌ها است. 

دیسفاژی بر ابعاد مختلفی از سلامت فرد تاثیر می‌گذارد. پیامدهای اختلال بلع در بزرگسالان تنها به مسائل پزشکی محدود نمی‌شود. این اختلال زندگی اجتماعی، عاطفی و حتی اقتصادی فرد را با مشکل مواجه می‌کند. دیسفاژی لذت غذا خوردن کنار عزیزان را از بین می‌برد و برای فرد احساس اضطراب و ترس از خفگی و پریدن لقمه در گلو را به همراه دارد. به همین علت دیسفاژی همواره مورد توجه متخصصان بوده و درمان آن حائز اهمیت است. 

 

 

شیوع اختلال بلع در دنیا چقدر است؟

طبق گزارشات سازمان بهداشت جهانی (WHO)، شیوع اختلال بلع در کل جمعیت عمومی حدود 15-30% برآورد می‌شود. در جمعیت سالمندان (بالای 65 سال) شیوع اختلال بلع به حدود 40-50% می‌رسد. این عدد برای بیماران مبتلا به سکته مغزی،حدود 50-75% و برای بیماران مبتلا به پارکینسون و آلزایمر بیش از 80% گزارش شده است. همچنین در بیماران مبتلا به سرطان سر و گردن تحت درمان، شیوع اختلال بلع بین 50-90% گزارش شده است. در کشورهای توسعه یافته، تخمین زده می‌شود که 8-15% از جمعیت بزرگسال و 40-50% از جمعیت سالمندان مبتلا به اختلالات بلع هستند. شیوع دیسفاژی به طور کلی در کشورهای توسعه یافته در مقایسه با کشورهای در حال توسعه بیش‌تر است. این احتمالاً به دلیل پیری جمعیت و افزایش بروز بیماری‌های عصبی در این کشورها است. برای مثال، در ایالات متحده تخمین زده می شود که بیش از 15 میلیون بزرگسال نوعی مشکل در بلع را تجربه می کنند. شیوع اختلال بلع با افزایش سن به طور قابل توجهی افزایش می یابد و 60 تا 70 درصد از ساکنان خانه سالمندان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بر اساس آخرین آمارهای موجود در سال 2023، تخمین زده می‌شود که حدود 3 تا 5 میلیون نفر در ایران و کشورهای همسایه مانند عراق، ترکیه، افغانستان و پاکستان با اختلالات مربوط به بلع مواجه هستند. 

 

اختلال بلع در بزرگسالان چگونه است؟

 

اختلال بلع در بزرگسالان یک مشکل شایع است که ممکن است ناشی از عوامل مختلفی باشد. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، تخمین زده می‌شود که حدود 15-30% از جمعیت کلی با این مشکل مواجه باشند. 

ارزیابی‌های بالینی و آزمایش‌هایی مانند ویدئو فلوروسکوپی یا آندوسکوپی بلع برای تشخیص اختلالات بلع در بزرگسالان استفاده می‌شود. بسته به علت و شدت اختلال بلع، درمان‌های متنوعی از جمله درمان دارویی، بلع درمانی، تغییر رژیم غذایی و در موارد شدید، ممکن است جراحی، مورد استفاده قرار ‌گیرد. 

برای پیشگیری از اختلال بلع در بزرگسالان، موارد زیر می‌توانند مفید باشند:

•  آگاهی‌سازی و آموزش

- افزایش آگاهی عمومی درباره اختلالات بلع، علائم و عوامل خطر آن‌ها

- آموزش بزرگسالان، به ویژه سالمندان، درباره روش‌های صحیح بلع و خطرات تغذیه نامناسب

• سلامت و سبک زندگی

- تشویق به داشتن رژیم غذایی مناسب و کافی

- ترویج فعالیت فیزیکی و ورزش برای حفظ قدرت عضلات دهان و حلق

- مدیریت بهتر بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت، پارکینسون و آلزایمر

• غربالگری و ارزیابی به موقع برای افرادی که در معرض خطر دیسفاژی هستند
•  فراهم کردن امکانات لازم برای تغذیه و آموزش پوزیشن مناسب جهت بلع ایمن 

 

با اتخاذ این اقدامات پیشگیرانه می‌توان از بروز و پیشرفت اختلال بلع در بزرگسالان جلوگیری کرد و سلامت و کیفیت زندگی افراد را بهبود بخشید. در مجموع، اختلال بلع در بزرگسالان یک موقعیت پزشکی اورژانسی است که نیاز به مدیریت همه جانبه دارد تا از عوارض جدی آن جلوگیری شود. 

 

بیماری‌های مسبب اختلال بلع کدامند؟

اختلال بلع در بزرگسالان به علت بروز مشکلاتی در هر یک از مراحل بلع مانند آماده سازی غذا در دهان، حرکت غذا از دهان به حلق و سپس به مری ‌باشد. در این بین اختلال بلع دهانی حلقی از شیوع بالاتری برخوردار است.

آمار بالای شیوع اختلال بلع در دنیا نشان دهنده اتیولوژی مختلف برای این اختلال است. عوامل و بیماری‌های مختلفی می‌توانند عملکرد بلع را دچار مشکل کنند که در ادامه به آن می‌پردازیم.

مهم‌ترین بیماری‌های مسبب اختلال بلع عبارتند از:

1) بیماری‌های نورولوژیک: سکته مغزی، بیماری پارکینسون، آلزایمر، ام‌اس و ALS )آمیوتروفیک لترال اسکلروزیس( می‌توانند به طور مستقیم بر عضلات درگیر در بلع تأثیر بگذارند. در این نوع بیماری‌ها آسیب به مغز می‌تواند منجر به ضعف عضلات دخیل در بلع شود.

2) سرطان‌های سر و گردن مانند سرطان دهان، حلق و مری: تومورها در این نواحی ممکن است مسیر بلع را مسدود کنند یا باعث ضعف عضلانی و یا آسیب‌های عصبی شوند.

3) آسیب‌های تروماتیک: آسیب‌های ناشی از تصادفات یا جراحی‌های ناحیه سر و گردن مانند جراحی‌تیروئید، می‌توانند به عملکرد بلع آسیب برسانند.

4) بیماری‌های ریوی: سرطان ریه، فیبروز ریوی، پنوموتوراکس و بیماری انسدادی مزمن ریه (COPD)باعث تنفس مشکل می‌شوند که می‌تواند روی بلع تأثیر بگذارد. این اختلالات تنفسی ممکن است بر هماهنگی بلع و تنفس تأثیر بگذارند.

5) اختلالات عضلانی: نظیر میوپاتی‌ها و میاستنی گراویس 

6) دیابت، سوءتغذیه، افزایش سن و برخی داروها نیز می‌توانند سبب شیوع اختلال بلع شوند.

چرا اختلال بلع در سالمندان شایع است؟

اختلال بلع در سالمندان یک موضوع مهم و قابل توجه است. تغییرات فیزیولوژیکی در عملکرد بلع همراه با روند پیری طبیعی است. دیسفاژی منجر به افزایش مرگ و میر، کاهش کیفیت زندگی فرد و افزایش هزینه‌های ناشی از سیستم مراقبت از سالمند می‌گردد. شیوع اختلال بلع علی الخصوص اختلال بلع دهانی حلقی در این گروه سنی به چند دلیل زیاد است:

 مجموعه تغییرات ساختاری و عملکردی با افزایش سن:

- کاهش قدرت و هماهنگی عضلات درگیر در بلع

- کاهش حس لمس و چشایی مخاط دهان و حلق

- کاهش رفلکس‌های محافظتی راه هوایی

 افزایش شیوع بیماری‌های زمینه‌ای

- بیماری های عصبی مانند سکته مغزی، پارکینسون، آلزایمر

- بیماری های عضلانی و اسکلتی مانند آرتروز

- سرطان های سر و گردن

عوامل محیطی و اجتماعی

 -  برخی داروها که بر بلع تأثیر می گذارند

-  محدودیت حرکتی و ناتوانی در تغذیه خود

دیسفاژی در جمعیت سالخورده اگر به موقع شناسایی شود اغلب قابل درمان است. توانبخشی بلع یکی از موثرترین روش‌های درمان اختلال بلع در سالمندان است. بلع درمانی روشی غیر تهاجمی و مقرون به صرفه است که باعث افزایش تغذیه دهانی ایمن در این افراد می‌گردد و ریسک آسپیراسیون را به حداقل می‌رساند. 

سخن آخر

شیوع اختلال بلع در سراسر جهان و تاثیر این اختلال بر زندگی فردی و اجتماعی تاکیدی بر اهمیت شناسایی و درمان دیسفاژی است. شیوع اختلال بلع با افزایش سن و پدیده سالمندی ارتباط مستقیمی دارد. تغییرات فیزیولوژیکی در عملکرد بلع همراه با پیری طبیعی، به خوبی توسط متخصصان شناخته شده است. علاوه بر آن بیماری‌های مسبب اختلال بلع بسیار متنوع است. چراکه فرایند بلع عملی پیچیده و ظریف است که با کوچک‌ترین تغییرات بدن می‌تواند دستخوش تغییر شود. تحقیقات نشان داده پروسه بلع درمانی و اصلاح و مدیریت رژیم غذایی به منظور جلوگیری از عوارض و کاهش خطر آسپیراسیون در بیماران مبتلا به دیسفاژی موثر است. از این‌که تا انتهای مقاله همراه ما بودید سپاس‌گزاریم. 

سوالات متداول شما

• سوال 1. چه علائمی ممکن است نشانه اختلال بلع باشند؟

اختلال بلع بسته به ماهیت آن علائم متفاوتی نشان می‌دهد. سرفه حین خوردن غذا، عفونت ریه مکرر، احساس گیر کردن غذا در گلو، بلع دردناک و سخت قورت دادن غذا از مهم‌‍‌‌ترین علائم دیسفاژی است که باید جدی گرفته شود.

• سوال 2. آیا اختلال بلع خطرناک است؟

اختلال بلع مشکلی است که می‌تواند خفیف تا شدید باشد. اما در تمامی موارد مشکلاتی در حیطه سلامت برای فرد به دنبال دارد. اختلال بلع شدید بسیار خطرناک است و یکی از علل مرگ و میر خصوصا در جمعیت سالمند است.

منابع:

1-World report on ageing and health related to WHO

2-Prevalence of swallowing disorders in the general population

3-nutritional interventions for the management of dysphasia in older adults