نقش عضلات سر و گردن در غذا خوردن چیست؟
بلعیدن و غذا خوردن انسان یک عملکرد سیستماتیک و پردازش شده است و عضلات بسیاری در هماهنگی با یکدیگر باعث انتقال غذا از دهان به معده می‌شوند. عمده‌ی عضلاتی که در بلعیدن نقش دارند در ناحیه سر و گردن تمرکز یافته‌اند. عضلات مربوط به جویدن، عضلات دهان، عضلات حلق و حنجره و حتی بخشی از عضلات مری در ناحیه سر و گردن قرار دارند. علاوه بر عضلات، اعصابی که این عضلات را عصب دهی و کنترل می‌کنند در ناحیه سر و صورت و گردن قراردارند. بنابراین بدیهی است که هرگونه آسیب به عضلات این نواحی یا آسیب در عملکرد اعصاب مرتبط با آنها می‌تواند بلع طبیعی را مختل کرده و غذا خوردن را برای فرد با دشواری روبرو کند. با توجه به اهمیت تاثیر کنترل سر و گردن بر عملکرد بلع، هر گونه آسیب و یا مشکل مانند فلج عضلات گردن که توانایی گردن گرفتن را دشوار یا غیر ممکن کند، باعث بروز اختلال بلع خواهد شد.
چرا بر تاثیر کنترل سر و گردن بر عملکرد بلع تاکید می‌شود؟
همواره از کودکی به ما یاد داده شده است که خوابیده چیزی نخوریم و والدین ما همیشه تاکید بر صحیح نشستن در حین غذا خوردن می‌کردند. پس همه ما می‌دانیم که پوزیشن و نحوه نشستن ما در حین تغذیه مهم است. اما پوزیشن صحیح تغذیه تنها نشستن نیست بلکه نحوه قرار گیری سر و گردن نسبت به وضعیت بدنی و تاثیر کنترل سر و گردن بر عملکرد بلع نیز بسیار مهم است. تاثیر کنترل سر و گردن بر عملکرد بلع از آن جهت مهم است که باعث هدایت صحیح غذا از ناحیه دهان و حلق به مری می‌شود و همچنین باعث جلوگیری از آسپیراسیون و رفتن غذا و مایعات به ریه می‌شود. آسپیراسیون از این نظر که باعث عفونت ریوی و کاهش سطح هوشیاری می‌شود، برای افراد خطرناک است و لازم است که از بروز آن جلوگیری شود.
علاوه بر این، توانایی حفظ سر و گردن نشان دهنده‌ی عملکرد مناسب عضلات بلع نیز می‌باشد. بنابراین آسیب‌هایی که باعث فلج عضلات گردن می‌شوند، علاوه بر اینکه توانایی کنترل سر و گردن را از افراد می‌گیرند، بلع آنها را نیز مختل و همراه با آسپیراسیون خواهد کرد. فلج عضلات گردن باعث افتادن گردن حین غذا خوردن می‌شود. افتادن گردن حین غذا خوردن مانع از قرار گرفتن عضلات گردن در پوزیشن مناسب می‌شود، لذا ممکن است در حالت افتادگی گردن، راه هوایی کاملا بسته نشود و زمینه را برای آسپیراسیون و ورود غذا به ریه را فراهم کند.
چه بیماری‌هایی باعث فلج عضلات گردن می‌شوند؟
فلج عضلات گردن می‌تواند اکتسابی یا مادرزادی باشد. در حالت مادرزادی عارضه‌هایی که حین زایمان ایجاد می‌شود مثل زایمان سخت می‌تواد باعث فلج عضلات گردن به صورت مادرزادی شود. در موارد اکتسابی، فلج عضلات گردن بر اثر آسیب و ضربه به گردن، جراحی‌های سر و گردن، وجود تومور در ناحیه سر و گردن ایجاد می‌شود. همچنین سکته‌های مغزی می‌توانند باعث فلج عضلات گردن شده و مشکلات متعددی از جمله اختلال بلع را برای بیمار ایجاد کنند.
آیا فلج عضلات گردن بر عملکرد بلع تاثیر منفی دارد؟
فلج عضلات گردن به دنبال یک آسیب ساختاری و یا عملکردی به مغز و یا اعصاب و عضلات به وجود می‌آید. شاید در موارد نادر عضلات ناحیه حلق بیمار درگیر نشود اما در اکثر موارد این آسیب‌ها به سایر عضلات ناحیه گردن هم آسیب می‌زنند. عضلاتی که شاید در کنترل سر و گردن نقش موثری نداشته باشند اما در عملکرد بلع بسیار فعال هستند. فلجی عضلات گردن علاوه بر ایجاد بد شکلی در عضلات بلع انسان، می‌توانند منجر به اختلال بلع شوند.
به صورت کلی هر عضله‌ای که بیش از حد کشیده و یا بیش از حد کوتاه می‌شود توانایی عملکردیش کاهش می‌یابد. در فلج عضلات گردن، ناتوانی در کنترل سر و عقب رفتن آن باعث کشیدگی عضلات گردن و ناحیه بلع می‌شود و بنابراین کنترل عضلات بلع هم از بین می‌رود. در حالت دیگر همکاری موثر عضلات و عضلات کنترل کننده حرکات سر و گردن مختل شده و علامت‌های اختلال بلع به دنبال این مشکل بروز می‌یابد. همچنین در صورت وجود یک آسیب در سطح عضله و یا اعصاب کنترل کننده آن، آسیب ایزوله نبوده و می‌تواند عملکرد بلع فرد را نیز مختل کند.
برای جلوگیری از آسپیراسیون در بیمارانی که توانایی کنترل سر و گردن ندارند چه باید کرد؟
جلوگیری از آسپیراسیون در بیمارانی که توانایی کنترل سر و گردن ندارند بسته به شرایط بیمار، اقدامات متفاوتی را می‌طلبد. در موارد حاد که به علت مشکلاتی مانند فلج عضلات گردن، ساختارها و عضلات حلق و حنجره که نقش کلیدی در بلع ایمن دارند نیز فلج شده باشد و فرد کاملا بلع خود را از دست داده باشد، باید تغذیه از راه دهان متوقف شود و روش‌های تغذیه‌ای جایگزین مثل NGT و یا PEG استفاده شود. در این روش‌ها غذا از طریق یک لوله به معده منتقل می‌شود.
در مواردی که فلج عضلات گردن به صورت یک طرفه است، استفاده از پوزیشن‌های جبرانی مثل چرخش گردن در جهت طرف آسیب دیده یا در مواردی در جهت مخالف، چرخش کامل سر به سمت پایین و مواردی از این دست به حفاظت از راه هوایی و جلوگیری از آسپیراسیون کمک خواهد کرد. در برخی موارد نیز تغییر بافت غذایی و محدود کردن برخی بافت‌ها و حالت‌های غذایی مثل مایعات که خطر بیشتری برای نشت به سمت ریه دارند، به عنوان اقدامی پیشگیرانه محسوب خواهد شد.
گاهی به علت مشکلات اسکلتال مثل شکستگی مهره های گردن ممکن است فرد توانایی کنترل سر و گردن نداشته باشد و افتادن گردن حین غذا خوردن، بیمار را اذیت می‌کند. استفاده از رول‌های گردنی و نگهدارنده سر نیز می‌تواند به کنترل سر و گردن حین غذا خوردن کمک کند.
آیا با وجود اقدامات پیشگیرانه نیازی به درمان اختلال بلع وجود دارد؟
اقدامات پیشگیرانه به جهت جلوگیری از آسپیراسیون صورت می‌گیرد و تضمین کننده‌ی برطرف شدن اختلال بلع نیستند. برای برطرف شدن اختلال بلع یا دیسفاژی باید اقدامات درمانی مرتبط صورت گیرد. درمان اختلال بلع با توجه به شرایط و شدت اختلال بلع بیمار مجموعه ای از درمان‌های دستی، دستگاهی و الکتروتراپی و همچنین تمرینات تقویت عضلات سر و گردن است که به درمان اختلال بلع بیمار و همچنین افزایش توانایی کنترل سر و گردن کمک خواهد کرد. لازم به ذکر است که تقویت توانایی گردن گرفتن و حفظ پوزیشن سر و گردن باعث بهبود عملکرد بلع بیمار نیز خواهد شد. بنابراین تاثیر کنترل سر و گردن بر عملکرد بلع برای بیمار نمایان خواهد شد.
برای درمان اختلال بلع به چه متخصصی باید مراجعه کرد؟
در صورتی که درمان اختلال بلع گزینه‌های پزشکی و جراحی نباشد، گفتار درمانگر (آسیب شناس گفتار و زبان و بلع)، فردی است که بیشترین کمک را درمان اختلال بلع به بیمار خواهد کرد. ممکن است گفتاردرمانگر برای تسریع بهبودی بیمار از کمک درمانگران دیگر مثل فیزیوتراپ یا کاردرمانگر نیز استفاده کند. به طور مثال در بیمارانی که مشکلات پوزیشنی سر و گردن دارند، اقدامات درمانی این درمانگران به دلیل اینکه به بهبود عملکرد عضلات گردن می‌کند و تاثیر کنترل سر و گردن بر عملکرد بلع را بیشتر می‌کند، لازم الاجرا بوده و بهتر است درمان اختلال بلع به صورت تیمی انجام پذیرد.
سخن آخر
تاثیر کنترل سر و گردن بر عملکرد بلع مورد بحث تحقیقات و مقالات علمی بوده است و در بسیاری از متون به تاثیر مثبت توانایی نگه داشتن و کنترل سر و گردن بر عملکرد بلع اشاره شده است. بخش بزرگ و مهمی از عمل بلعیدن و غذا خوردن توسط عضلاتی که در ناحیه سر و گردن متمرکز هستند، صورت می‌گیرد. بنابراین بدیهی است که هر گونه آسیبی که به این عضلات و عصب‌های آنها وارد شود، بلع فرد را مختل خواهد کرد. یکی از این آسیب‌ها، فلج عضلات گردن است. فلج عضلات گردن می‌تواند به دنبال بیماری‌هایی مثل پارکینسون، سکته‌های مغزی، فلج مغزی و سایر بیماری‌های مغز و اعصاب صورت گیرد. تحقیقات نشان داده است که 33 تا 73 درصد از این افراد ممکن است با اختلال بلع درگیر می‌شوند. فلج عضلات گردن باعث افتادن گردن حین غذا خوردن شده واین امر می‌تواند باعث بروز آسپیراسیون شود. جهت جلوگیری از آسپیراسیون کمک گرفتن از یک متخصص بلع به پیشگیری از بروز عواقب آسپیراسیون کمک قابل توجهی خواهد کرد. تیم ایران مد اس ال پی به طرق مختلف از جمله تلفنی، آنلاین و حضوری آمادگی پاسخ گویی به سوالات شما و کمک به بیماران شما را دارند.
سوالات متداول شما
درمان کدام اختلال اهمیت بیشتری دارد؟ نقص کنترل سر و گردن و یا اختلال بلع؟
بدیهی است که درمان مشکل کنترل سر و گردن با توجه به پایه‌ای بودن عملکرد نسبت به اختلال بلع اولویت بیشتری دارد. اما لازم به ذکر است که در صورت درمان نشدن اختلال بلع امکان آسپیراسیون و درگیر شدن سیستم تنفسی به شدت افزایش می‌یابد. بنابراین حفظ ترتیب منطقی درمان بهتر است توسط درمانگر اختلال بلع انجام پذیرد.
آیا ممکن است بیماری نتواند کنترل سر و گردن خود را به دست آورد؟
بله در علم پزشکی هر چیزی ممکن است. بسیاری از بیماران با دریافت مداخلات توانبخشی توانایی کنترل سر و گردن خود را دوباره آموخته و با بازآموزی صحیح حتی عملکرد بلع خود را نیز به دست می‌آورند. اما بسیاری دیگر هم هستند که شدت فلجی عضلات گردنشان به قدری بالا است که امکان این مشکل سخت و یا ناممکن می‌شود بنابراین بهترین اقدام شروع درمان توانبخشی از طریق گفتار درمانی، فیزیوتراپی و کاردرمانی است.
اگر بیمارمان کنترل سر و گردن را به دست نیاورد چه کنیم؟
بسیاری از بیماران حتی با انجام توانبخشی فشرده نمی‌توانند توانایی کنترل سر و گردن را به دست بیاورند. انجام توانبخشی اولویت اول درمان کنترل سر و گردن است. اما در بیمارانی که این توانایی را با انجام توانبخشی به دست نمی‌آورند، فیکس کردن سر از طریق درمان جراحی و پروتزهای پزشکی یکی از اقدامات مهم درمانی در بیمارستان خواهد بود. در مورد بلع بیمار در هر دو حالت نظر گفتار درمانگر مهم است. یعنی در هر دو حالت توانبخشی و جراحی امکان احیای عملکرد بلع بیمار از طریق گفتار درمانی وجود دارد.
منابع:
1. The effect of head and neck positions on oropharyngeal swallowing: a clinical and electrophysiologic study
2. Effect of posture on swallowing
