اختلال بلع چیست و چگونه ایجاد می‌شود؟

بلعیدن فرآیندی است که انسان و سایر موجودات غذا و مایعات لازم را دریافت می‌کنند تا بتوانند کارکردهای فیزیولوژیک و بیوشیمیایی طبیعی خود را حفظ کنند. این عمل به قدری در طول روز برای ما تکرار می‌شود که برای ما پیش پا افتاده تلقی می‌شود اما باید دانست که این عمل به ظاهر ساده بسیار پیچیده است و نیازمند هماهنگی ساختارها و اعصاب مختلف را دارد. آسیب به هر یک از این ساختارها یا اعصاب درگیر در آنها باعث نقص در بلعیدن می‌شود، که ما به آن اختلال بلع یا دیسفاژی می‌گوییم. علاوه بر نقش تغذیه در حفظ کارکردهای طبیعی ما، غذا خوردن وسیله‌ای است که انسان‌ها را به یکدیگر پیوند می‌دهد. بنابراین اختلال بلع می‌تواند باعث کاهش کیفیت زندگی اجتماعی فرد شود.
عمل پیچیده‌ی بلعیدن توسط عضلات و ساختارهای دهان، حلق و مری صورت می‌گیرد. این ساختارها توسط ساقه مغز، مخچه و قشر مغز کنترل می‌شوند. مانند هر عمل پیچیده که نیازمند عملکرد صحیح هر قسمت است، آسیب یا نقص در هر قسمت از این عملکرد پیچیده می‌تواند کل فرآیند بلع را متاثر کند و بلع طبیعی را مختل کند. به دنبال اختلال بلع اولین و مهم‌ترین عارضه‌ای که برای انسان ایجاد خواهد شد عفونت ریه است. به دنبال اختلال در فرآیند بلع زمینه ورود مواد غذایی و مایعات به ریه فراهم می‌شود. به این اتفاق آسپیراسیون گفته می‌شود که با عفونت ریه و پنومونی همراه است. در موارد شدید، آسپیراسیون باعث کاهش سطح هوشیاری فرد خواهد شد. علاوه بر این، اختلال بلع باعث سوتغذیه و کاهش آب بدن نیز حواهد شد.
اختلال بلع به دنبال بیماری‌های نورولوژیک یعنی بیماری‌هایی که به سیستم مغز و اعصاب مربوط است مثل: ام اس، پارکینسون، آلزایمر، سکته‌های مغزی، ضربه به مغز، تومورهای ناحیه سر و گردن، جراحی‌های سر و گردن و عفونت‌های دستگاه تنفسی و بیماری‌های دوران سالمندی ایجاد می‌شود. در این مقاله ما به اختلال بلع ناشی از نقص مخچه خواهیم پرداخت.

نقش مخچه در بلع چیست؟

مطالعات بالینی مغز به ویژه مطالعات تصویربرداری مغناطیسی مغز، نقش مخچه در بلع و سایر کارکردهای حرکتی مثل راه رفتن، تعادل و حتی صحبت کردن را برای انسان محرز کرده است. مخچه ساختار نسبتا کوچکی است که در قسمت خلفی مغز قرار دارد و از طریق فیبرهایی که از آن خارج می‌شوند به قسمت‌های مهم مغز از جمله ساقه مغز متصل می‌شود. ساقه مغز مرکز کنترل اعمال حیاتی مثل تنفس و بلعیدن است. از آن جایی که مخچه ارتباطات عصبی زیادی با ساقه مغز دارد، اختلال بلع ناشی از نقص مخچه قابل توجیه خواهد بود. مخچه ورودی‌ها و اطلاعات حسی را از نخاغ و سایر قسمت‌های مغز را دریافت می‌کند و در برنامه ریزی حرکتی و تنظیم حرکات آرام و مداوم و ایجاد هماهنگی و تعادل بین حرکات مشارکت می‌کند. مخچه این نقش خود را از طریق ارتباط با ساقه و قشر مغز اعمال می‌کند. علاوه بر نقش مخچه در بلع، این ساختار در بیان گفتار، حرکات تنفسی، یادگیری حرکتی و حتی فرآیندهای شناختی نیز مشارکت می‌کند.
اختلال بلع ناشی از نقص مخچه می‌تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد. شدت اختلال بلع ناشی از نقص مخچه بستگی به علت آسیب مخچه، نوع سکته مخچه، میزان خونریزی در مخچه، محل آسیب و وسعت آن و سایر مشکلات فیزیکی و عملکردی فرد دارد. آسیب‌های مخچه معمولا در عملکرد حلقی و اسفنگتر فوقانی مری و یکپارچگی فرایند بلع، اختلال ایجاد می‌کنند.

علائم اختلال بلع در آسیب‌های مخچه چیست؟

•    افزایش میزان ترشحات و بزاق دهانی
•    ناتوانی در بلع بزاق و ترشحات موکوسی
•    کاهش حرکات بالا رونده عضله سوپراهایوئید
•    کاهش انقباضات اسفنگترهای حلقی
•    مختل شدن بلع حلقی که منجر به آسپیراسیون می‌شود.
•    خس خس ریه و وجود ترشحات ریوی
•    جمع شدن ترشحات و بزاق در فضای پشت حلق
•    نقص در حرکات زبان به ویژه ریشه زبان
•    ناتوانی در انتقال لقمه غذا از دهان به حلق
•    ناتوانی در بستن کامل لب‌ها
•    ناتوانی در جمع کردن و یکپارچه کردن لقمه پس از جویدن

شناخت علائم اختلال بلع در آسیب‌های مخچه بسیار مهم است زیرا در انتخاب تکنیک‌ها و روش‌های درمانی موثر است.

برای درمان اختلال بلع ناشی از نقص مخچه چه باید کرد؟

اقدامات درمانی در اختلال بلع ناشی از نقص مخچه به شدت اختلال بلع بیمار بستگی دارد. در صورتی که درگیری بلع بیمار به حدی باشد که توانایی بلع بزاق و ترشحات حلقی را نداشته باشد و بیمار از تغییر بافت غذایی سودی نبرد، لازم است که بیمار از روش‌های تغذیه‌ای جایگزین مثل NGT و PEG استفاده کند و با انجام بلع درمانی به تغذیه از راه دهان دست پیدا کند.
بلع درمانی، مداخله توانبخشی جهت بهبود وضعیت تغذیه‌ای بیمار است. بلع درمانی توسط آسیب شناس گفتار و زبان و بلع یا همان گفتاردرمانگر انجام می‌شود. درمان اختلال بلع بیمار ناشی از نقص مخچه بر اساس شدت و علائم بیمار شامل مداخلات منوال (دستی)، مداخلات دستگاهی (الکتروتراپی)، مداخلات حسی (TTS) و مانورها و تمرینات بلع درمانی است. بسیاری از این مداخلات توسط درمانگر انجام می‌شود اما مانورها و تمرینات نیازمند همکاری فعال بیمار است و حتی گاهی می‌توان این تمرینات را به همراهان بیمار آموزش داد تا در مواقع ممکن با بیمار تمرین داشته باشند.
گاهی اختلال بلع ناشی از نقص مخچه خفیف است و با تغییر بافت غذایی بیمار یا با محدود کردن رژیم غذایی بیمار به بافت‌های خاص و همچنین آموزش پوزیشن‌هایی که به بلع بیمار کمک می‌کند، می‌توان اختلال بلع بیمار را مدیریت کرد.

نتیجه گیری

 اختلال بلع ناشی از نقص مخچه یکی از مشکلات شایع در افرادی است که به هر دلیل دچار آسیب در مخچه شده‌اند. از آنجایی که مخچه در برنامه ریزی و هماهنگی حرکتی نقش دارد و با ساقه مغز که مرکز بلع در مغز است ارتباطات عصبی زیادی دارد، آسیب به مخچه می‌تواند سبب بروز نقص در بلع شود. اختلال بلع معمولا در سکته‌های مخچه و ساقه مغز شایع است. درمان اختلال بلع ناشی از نقص مخچه، توانبخشی بلع است که توسط گفتاردرمانگر انجام می‌شود. تیم ایران مد اس ال پی با تجربه‌های بسیار در درمان اختلال بلع بیماران با آسیب مخچه می‌توانند شما را در بهبودی از این مشکل یاری دهند.

منابع:

https://www.speechpathology.com/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/