ديسفاژی چيست؟

ديسفاژی يا اختلال بلع (swallowing disorder) يك وضعيت پزشكي است كه سبب می‌شود عملکرد بلع نرمال با مشکلاتی مواجه شود. بلع، فرايندي است كه غذا و مايعات را از دهان به مري و معده منتقل مي‌كند. اين فرايند به كمك عضلات ناحیه صورت، گلو و مري انجام مي‌شود. هماهنگي صحيح اين عضلات و سلامتي ساختارهاي مربوطه مي‌تواند بر صحت عملکرد بلع تاثير گذار باشد. 
بلع يك فرآيند بسيار پيچيده است و شامل چندين مرحله است. اما به طور كلي مي‌توان آن را در سه مرحله عمومي تقسيم كرد. مرحله اول را آماده سازي می‌نامند. در اين مرحله غذا يا مايعات به طور طبيعي وارد دهان مي‌شوند و عملکرد بلع آغاز مي‌گردد. در اين مرحله غذا در دهان جویده و با بزاق دهان ترکیب مي‌شود. سپس به كمك زبان به عقب رانده مي‌شود تا به فضاي پشت حلق منتقل شود. در فاز حلقی بلع هماهنگي بین سیستم تنفسی و بلع از اهمیت زیادی برخوردار است. چراکه اگر مسیر تنفسی در این فاز بسته نشود غذا به سمت ریه نشت پیدا می‌کند. در مرحله حلقی مسیر هوایی مسدود شده و لقمه غذایی از حلق وارد مری می‌گردد. و در فاز سوم لقمه توسط حرکات عضلات دیواره مری به سمت پایین حرکت نموده و در نهایت وارد معده می‌شود. مشکلات آناتومیکی یا فیزیولوژیکی در هر کدام از این مراحل می‌توانند منجر به ایجاد دیسفاژی یا اختلال بلع شوند.

چه عواملی باعث اختلال بلع می شوند؟

علل اختلال بلع مي‌تواند بسيار متنوع باشد. اختلالات عضلاني مربوط به عضلات گلو و بلع مانند ضعف و اسپاسم عضلات، آسیب مراکز کنترل بلع در کورتکس، ساقه مغز و اعصاب يا اثرات مخرب داروها بر عملكرد بلع مي‌توانند از علل اختلال بلع باشند. بیماری‌های پیشرونده عصبی-عضلانی، سکته مغزی، عوامل تشنجي، وجود تومورها، سوء تغذيه، عفونت، التهاب در مجاري بلع نيز از ديگر موارد موثر بر عملکرد بلع هستند.
 در برخي از افراد روند پيري ممكن است منجر به ضعف عضلات و بروز مشکلاتی در هماهنگی عصبی عضلانی  فرایند بلع شود. این تغییرات از علل اختلال بلع در دوران سالمندی محسوب می‌گردند. شناخت نشانه‌های اختلال بلع در شناسایی زودهنگام اختلال بلع سالمندی حائز اهمیت است. این مسئله می‌تواند از پیامدهای ناگوار دیسفاژی در جمعیت سالمندی جلوگیری کند.

 

 

نشانه‌های اختلال بلع چيستند؟

معمولاً دیسفاژی با سختي در شروع فرآيند بلع آغاز مي‌شود. گاهی فرد در زمان غذا خوردن احساس مي‌كند كه چيزي در گلويش گير كرده است و به سختی لقمه را قورت می‌دهد. يكي ديگر از نشانه‌هاي اختلال بلع اين است كه فرد هنگام مصرف غذا يا نوشيدني‌ها دچار سرفه‌هاي مكرر مي‌شود.  در برخي موارد فرد نمي‌تواند غذا يا مايعات را به طور صحيح و راحت قورت بدهد. از ديگر نشانه‌هاي ديسفاژي مي‌توان به تنفس‌هاي نامنظم و ناقص، خس خس سینه،  كاهش وزن ناشي از كمبود مواد مغذي و تغذيه، گلو پاک کردن مکرر حین غذا خوردن، ناتوانی در خوردن بافت‌های غذایی مختلف یا قرص، سرفه‌های خلط دار و عفونت تنفسی ناشی از آسپیراسیون اشاره كرد.

اثرات مخرب دارو ها بر عملكرد بلع چيست؟

اثرات مخرب داروها بر عملكرد بلع همواره یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های متخصصان حوزه سلامت بوده است. داروها علاوه بر نتایج قابل انتظار ممکن است عوارض ناخواسته‌ای به دنبال داشته باشند. برخي داروها ممكن است عضلات بلع را تحت تاثیر قرار بدهند. اين موضوع سبب تغییر تون عضلانی شده و به شکل اسپاسم یا شل شدن عضلات و ایجاد مشکلاتی در مولفه‌های حرکتی خود را نشان می‌دهد. علاوه بر اين، برخي ديگر از داروها باعث ايجاد حساسيت یا التهاب در ناحیه دهان، گلو یا مری مي‌شوند. التهاب در این نواحی، عملکرد بلع نرمال را با اختلال مواجه می‌کند. این بیماران اغلب از مشکلاتی نظیر سخت قورت دادن غذا، بلع دردناک و احساس وجود توده در ناحیه گلو شکایت می‌کنند. 
داروهاي ضد افسردگي و اضطراب نیز به دليل ايجاد خشكي دهان مي‌توانند سبب ایجاد دیسفاژی شوند. همچنين داروهاي ضد التهاب غير استروئيدي(NSAIDs) مثل آسپرين، ايبوپروفن و ناپروكسن گاهی با تحريك معده و ترشح بيش از حد اسيد توسط آن مي‌توانند زخم‌ها و التهاب‌هايي در سيستم گوارش ايجاد كنند. این مشکلات خود باعث بازگشت اسید معده به مری، درد و تورم در ناحيه حلق و مری و بروز نشانه‌های اختلال بلع مي‌شود. داروهايی نظیر لودوپا که بر کنترل حرکتی عضلات تاثیر گذارند و در درمان پارکینسون استفاده می‌شوند نیز می‌توانند عملکرد بلع را تحت تاثیر قرار دهند.
از دیگر اثرات مخرب داروها بر عملکرد بلع می‌توانیم به کاهش بزاق و ایجاد خشکی دهان یا افزایش بیش از حد بزاق اشاره کنیم. به عنوان مثال مصرف كنترل نشده آنتي هيستامين‌ها مي‌تواند باعث خشكي بيش از حد دهان شده و یکی از علل اختلال بلع باشد. پس بايد در زمان مصرف اين دست از داروها، بهتر است عملكرد بلع مورد ارزيابي قرار بگيرد.

 

در اختلال بلع عصبی اثرات مخرب دارو بر عملکرد بلع شامل چه مواردی می‌شود؟

همگی ما می‌دانیم که مصرف داروهای روانپزشکی می‌تواند بسیاری از عملکردهای طبیعی بدن ما را مختل سازد. ما در بسیاری از موارد مجبور به استفاده از داروهای مشکل اعصاب هستیم. در صورت عدم مصرف این داروها حال روانی بیمار خوب نبوده و این هم به نوبه خود می‌تواند کیفیت زندگی فرد مبتلا را کاهش دهد. طبق تحقیقات انجام شده مصرف داروهای مشکل اعصاب به مرور زمان بر مدارهای حرکت و عملکردهای طبیعی اثر منفی گذاشته و ممکن است علائمی از بیماری‌ها و اختلالات بدنی را در این افراد مشاهده کنیم. یکی از این موارد اختلال بلع عصبی می‌باشد.
در برخی از بیماران مبتلا به مشکلات عصبی مصرف دارو است که منجر به شکل‌گیری اختلال بلع عصبی می‌شود. برخی از داروها عملکرد بلع فرد را دچار اختلال کرده و با شکل دادن ناهنجاری در فرایند بلع زمینه ساز اثرات مخرب داروها بر عملكرد بلع هستند. در این افراد با مصرف بیشتر دارو اختلال بلع عصبی بیشتر نمود پیدا کرده و بلع فرد روز به روز ضعیف‌تر می‌شود.
دلیل اصلی بروز اختلال بلع در این افراد اثرگذاری دارو بر مدار حرکت بلع است. در برخی از موارد حرکات بلع سفت شده و در برخی دیگر از بیماران به دلیل ناتوانی در شناسایی حرکت صحیح، بلع با تاخیر انجام شده و یا ممکن است در اتمام حرکت بلع مشکل داشته باشند. از دیگر علائم اختلال بلع عصبی ناشی از اثرات مخرب داروها بر عملكرد بلع می‌توان به هایپو رفلکسی یا کاهش تعداد بلع در این بیماران اشاره کرد.

چگونه متوجه بشویم که اختلال بلع بیمارمان به دلیل مصرف دارو است؟

برای فهم این مشکل الزامی است که با پزشک خود در ارتباط باشید اما راهکاری برای شناسایی اثر دارو برای شما مطرح خواهد شد. به نظر بنده لازم است که بدانید که به طور معمول عملکرد بیمار شما در هنگام بلع به چه شکلی بوده است. اگر بخواهیم با زبان اعداد صحبت بکنیم، شما باید شناسایی کنید که مشکل بلع بیمار تا چه میزان وجود داشته است. ممکن است فردی صد درصد توانش بلع را داشته باشد و فردی دیگر ۸۰ درصد توانش بلعش را حفظ کرده باشد. فهم این موضوع معیاری برای شناسایی اثر دارو در عملکرد بلع است.
برای بیماری که ۸۰ درصد توان بلع خود را حفظ کرده است و با مصرف داروی جدید به طور همزمان عملکرد بلع افت بکند، می‌توانیم نتیجه بگیریم که ممکن است این افت در عملکرد بلع می‌تواند ناشی از مصرف دارو باش.د به شرط اینکه افت در عملکرد حرکتی، شناختی و بلع یکی از موارد عوارض جانبی مصرف دارو باشد. در این صورت شما با علائمی از اختلال بلع مواجه خواهید شد که تاکنون ندیده‌اید. به طور مثال بیماری که سابقه اختلال بلع داشته است تاکنون فقط علامت سرفه در مایعات و مواد رقیق را از خود بروز می‌داده است اما پس از مصرف دارو علائم جدیدی از اختلال بلع در وی مشاهده می‌شود. به طور مثال غذا در گلویش گیر می‌کند و حتی لقمه‌های کوچک غذا را هم نمی‌تواند ببلعد. اگر اتفاق خاصی برای بیمار رخ نداده است مثلاً بیمار کاهش هوشیاری نداشته و مغزش سالم است و علامت دیگری جز اختلال بلع در وی مشاهده نمی‌شود، این می‌تواند اثرات مخرب داروها بر عملكرد بلع باشد.

در صورت بروز اختلال بلع ناشي از مصرف دارو ها چه بايد كرد؟

در صورتی که در زمان مصرف داروها عملکرد بلع شما دچار مشكل شود، بايد بلافاصله با پزشك خود مشورت كنيد و از قطع خودسرانه دارو جداً پرهيز نماييد. پزشك شما مي‌تواند با جايگزيني، تعديل دوز دارو و يا تغيير نحوه مصرف آن تا حدودي اين مشكل را كنترل كند. اگر با تغییر روال دارویی مشكل بلع برطرف نشود، پزشک بیمار را به گفتار درمان ارجاع می‌دهد. آسیب شناس گفتار، زبان و بلع پس از بررسی و تشخیص ماهیت و شدت اختلال بلع، به درمان اختلال می‌پردازد. 

 

سخن آخر

اثرات مخرب داروها بر عملکرد بلع از پیامدهایی است که به مداخله پزشکی و توانبخشی نیاز دارد. اگر اثرات مخرب داروها بر عملکرد بلع شدید باشند، منجر به ایجاد آسپیراسیون شده و حتی می‌توانند تهدید کننده حیات بیمار باشد. لذا توجه به نشانه‌های اختلال بلع و آگاهی از عوارض احتمالی داروهای مصرفی حائز اهمیت است. اگر اختلال بلع ناشی از مصرف یک دارو به موقع شناسایی شود به راحتی قابل درمان است. آسیب شناس گفتار، زبان و بلع مسئولیت ارزیابی و درمان انواع اختلالات بلع را بر عهده دارد. زمانی که اختلال بلع بیمار ناشی از مصرف داروی خاص باشد آسیب شناس گفتار و زبان با مشورت پزشک معالج بیمار به درمان دیسفاژی می‌پردازد. از این‌که تا انتهای مقاله اثرات مخرب داروها بر عملکرد بلع همراه ما بودید سپاسگزاریم. چنانچه در مورد این مقاله ابهام یا سوالی دارید می‌توانید آن را با ما به اشتراک بگذارید.

سوالات متداول شما

سوال: آيا اختلال بلع ناشي از مصرف داروها خطرناك است؟

عواملي چون نوع داروها، علت اختلال بلع و علائم بيمار مي‌تواند در تصميم گيري در مورد اين موضوع تاثيرگذار باشد. برخي داروها سبب انسداد راه هوايي يا ضعف شدید عضلات بلع و يا حتي خونريزي گوارشي مي‌گردند، كه بسيار خطرناك هستند. در هر صورت اگر مشكل بلع رابه دليل مصرف داروها تجربه كرديد، مهم است كه به صورت فوري پزشك خود را مطلع كنيد و به مراكز درماني مراجعه نماييد. 

سوال: آيا اختلال بلع ناشي از مصرف دارو قابل درمان است؟

در بسياري از موارد اختلال بلع ناشي از مصرف دارو قابل درمان است. اما نحوه درمان به علت اصلي ايجاد اختلال و شدت آن و نوع دارو مصرف شده بستگی دارد. کمک گرفتن از يك تيم درماني مجرب از جمله پزشك و گفتار درمانگر، بسيار مهم است تا روش‌هاي درماني مناسب و بهينه براي هر فرد تعيين شود. تیم درمان حرفه‌ای با شناخت دقیق اثرات مخرب داروها بر عملکرد بلع، به شما کمک می‌کنند در کوتاه‌ترین زمان ممکن بهبود یابید.

منابع:

1-    Medication-related dysphagia
2-    Drug-induced dysphagia
3-    Pharmacological effects on swallowing function in older adults
4-    Anticholinergic medications and their impact on swallowing function
5-    Effect of psychotropic medications on swallowing function in psychiatric patient
6-    Polypharmacy and its impact on swallowing disorders in older adults