غذا خوردن و بلعیدن که از یکی از اعمال رایج انسان از بدو تولد تا زمان مرگ است، به سادگی و توسط علل مختلف آسیب می‌بیند. این اعمال به ظاهر ساده با کنترل مغز و اعصاب متصل به آن و اجرای عضلات سازماندهی شده، طوری که حدودا 48 عضله کوچک و بزرگ و 5 عصب اصلی خارج شده از جمجمه در صحت انجام آن دخیل می‌باشند. بلعیدن صحیح فرایندی است که آب و مواد غذایی و بزاق طی یک فعالیت 10 الی 25 ثانیه‌ای از حفره دهان انسان به معده می‌رسند. این عمل بدون ایجاد وقفه و در مسیر اصلی خودش یعنی مسیر گوارشی انجام می‌گردد. در طی این فرایند هیچگونه تغییر مسیر، انسداد و بازگشت مشاهده نشده و همین مسئله غذا خوردن را به اصلی‌ترین عمل لذت بخش در زندگی انسان تبدیل کرده است.
ایجاد هرگونه وقفه، تغییر مسیر، انسداد و بازگشت غذا یعنی بلعیدن مختل شده و برای این مشکل اصطلاح اختلال بلع را به کار می‌بریم. اختلال بلع با یک مجموعه‌ای از علائم بروز می‌یابد که از مهمترین آنها می توان به سرفه و خفگی‌های حین غذا خوردن، گیرکردن غذا و چسبیدن غذا اشاره کرد. اگر چه اختلال بلع و گیر کردن غذا از جمله موضوعات بسیار مهم در زمینه مشکلات مرتبط به بلع است اما اختلال بلع و سرفه به علت استفاده بیش از حد توسط کادر درمان به نسبت سایر علایم شناخته شده‌تر است. جدای از برجسته شدن این دو در کنارهم، برای بیمارانی که مشکلاتی در تغذیه خود دارند، به علت اهمیت سیستم تنفسی لازم هست که در مورد اختلال بلع و سرفه بیشتر بدانیم. پس تا پایان این مطلب همراه ما باشید.
سرفه کردن بعد از خوردن غذا ناشی از چه مشکلی است؟
یک فرد عادی در هنگام غذا خوردن و یا بعد از آن دچار سرفه نمی‌شود. پیش می‌آید که انسان در حین و بعد از غذا خوردن دچار سرفه شود اما در افراد عادی تکرار این مسئله وجود ندارد. سرفه کردن بعد از غذا خوردن در صورت تکرار می‌تواند ناشی از اختلال بلع باشد. در واقع مهمترین دلیل سرفه کردن بعد از خوردن غذا اختلال بلع است.
در این قسمت می‌خواهم سرفه کردن بعد از غذا و سرفه هنگام غذا خوردن را از هم جدا کنم.
سرفه هنگام غذا خوردن
در اغلب موارد یعنی بیش از ۹۰ درصد علت سرفه هنگام غذا خوردن ورود مواد غذایی به مسیر هوایی است. یعنی غذا به طور اشتباه وارد مجرای هوایی شده جایی که استریل است و در صورت نشت مواد غذایی به این مسیر می‌تواند منجر به عفونت ریوی شود. غذا که وارد مسیر نای میشود با علامت سرفه خود را نمایان می‌کند. سرفه، مواد غذایی وارد شده را با فشار از مجرا خارج کرده و احتمال عفونت را کاهش می‌دهد. در صورتی که لقمه وارد شده بزرگ باشد، حتی سرفه هنگام غذا خوردن موثر نبوده و در کمترین حالت می‌تواند احساس خفگی هنگام غذا خوردن و سیاه شدن فرد را به دنبال داشته باشد. دلیل اصلی سرفه هنگام غذا خوردن نشت ماده غذایی به دلیل اختلال بلع است. یعنی بلع ضعیف بیمار توانایی محافظت از مسیر هوایی را کاهش داده و علامت سرفه هنگام غذا خوردن را بروز می‌دهد.
سرفه کردن بعد از خوردن غذا
در صورتی که بیمار مشکلی در بلع داشته باشد سرفه کردن بعد از غذا هم مقدور است. غذا به دلیل ضعف در بلع در مجرای حلق گیر کرده و خالی نمی‌شود و در صورت تغییر پوزیشن بیمار از حالت نشسته به خوابیده، و نفس کشیدن‌های عمیق می‌تواند سرفه کردن بعد از خوردن غذا را ایجاد کند. در این صورت سرفه بعد از خوردن غذا به دلیل مشکلی در بلع است که توانایی پاکسازی حلق از آب و مواد غذایی را از فرد بیمار سلب کرده است. عموماً سرفه کردن بعد از غذا در بیمارانی مانند سکته مغزی، پارکینسون، پی اس پی، ای ال اس مشاهده میشود. آسیبی که در این بیماری‌ها وجود دارد علت سرفه پس از غذا خوردن محسوب میشود. یعنی ناتوانی به وجود آمده پس از این بیماری‌ها منجر به گیر کردن غذا شده و غذا از حلق تخلیه نمی‌شود و در نتیجه با گیر کردن در مجرا علامت سرفه کردن بعد از خوردن غذا را به وجود می‌آورد. البته این در مواردی است که بیمار توانایی سرفه را دارد در غیر این صورت مشکل با علامت شدیدتری بروز می‌یابد!
همه موارد سرفه کردن بعد از خوردن غذا به دلیل اختلال بلع نیست. می‌تواند به دلیل برگشت غذا از معده ناشی از مشکل گوارشی، تنظیم نبودن دریچه‌ها، زیاد غذا خوردن و یا تغییر پوزیشن زود هنگام باشد. آنالیزی که گفتار درمانگر از مشکل بلع بیمار دارد دلیل اصلی سرفه کردن بعد از خوردن غذا را شناسایی می‌کند.
نوع سرفه | علت احتمالی | مکانیزم خلاصه | گروه‌های در معرض | اقدام پیشنهادی |
|---|---|---|---|---|
سرفه هنگام غذا خوردن | ورود غذا/مایع به راه هوایی (آسپیراسیون) به‌علت اختلال بلع | لقمه به‌اشتباه وارد نای میشود؛ سرفه رفلکسی برای خروج مواد فعال می‌گردد. لقمه‌های بزرگ می‌توانند خفگی ایجاد کنند. | هر فرد؛ شیوع بیشتر در افراد با بلع ضعیف | توقف خوردن، تلاش برای سرفه مؤثر؛ در خفگی شدید تماس با اورژانس. ارزیابی گفتاردرمانی/گوش‌حلق‌وبینی. |
سرفه بعد از خوردن غذا | باقی‌ماندن مواد در حلق (به‌دلیل اختلال بلع) | غذا در حلق تخلیه نمی‌شود؛ با تغییر پوزیشن/نفس عمیق به سمت راه هوایی می‌رود و سرفه دیرتر رخ می‌دهد. | سکته مغزی، پارکینسون، PSP، ALS و اختلالات عصبی | قطع موقت تغذیه دهانی و ارجاع برای ارزیابی بلع؛ آموزش پوزیشن‌دهی/تکنیک‌های جبرانی توسط متخصص. |
سرفه پس از غذا (غیربلعی) | رفلاکس، اختلال دریچه‌ها، پرخوری یا درازکشیدن زودهنگام | برگشت محتویات معده یا تحریک راه هوایی پس از غذا. | افراد با رفلاکس/پرخوری | اصلاح سبک زندگی (حجم وعده، زمان درازکشیدن)؛ در تداوم علائم، ارزیابی گوارش. |
آیا می‌دانید اختلال بلع از مهم ترین علل مرگ و میر در سالمندان دارای بیماری نورولوژیک است؟
اختلال بلع یا دیسفاژی عبارت است از “مشکل در بلعیدن “ . اختلال بلع به مشکلاتی در بلعیدن بزاق، مایعات، غذاها و داروها گفته میشود. از علائم اختلال بلع می‌توان به مشکلاتی از قبیل پریدن غذا یا مایعات در مجاری تنفسی یا برگشت غذاها یا مایعات بلعیده شده، اشاره کرد. اختلال بلع یا دیسفاژی ممکن است ناشی از مشکلات بیومکانیکی در مکانیزم بلع، اختلالات عصب زاد، مشکلات معده‌ای – روده‌ای یا فقدان یک اندام به دلیل جراحی یا جراحت ناشی از ضربه ایجاد شود. اختلال بلع در هر سنی امکان بروز دارد. از نوزاد نارس تا سالمندان بالای صد سال ممکن است درگیر این اختلال باشند. با افزایش سن تغییراتی در ساز و کار بلع ایجاد میشود که این تغییرات در افراد سالخورده به صورت آسیب به عصب و عضلات مشاهده میشود.
اختلال بلع در هر سنی بروز می‌کند ولی در بین سالمندان شیوعی بیشتر از سایر گروه‌های سنی دارد. بنابراین علی رغم امکان مشاهده علائم اختلال بلع در گروه‌های سنی جوان، مستعد‌ترین و در معرض‌ترین گروه سنی برای ابتلا به اختلال بلع، سالمندان، یعنی گروه سنی بالای 65 سال است. اختلال بلع در سالمندان با علائم مختلفی بروز می‌یابد که از مهمترین آنها می‌توان به سرفه حین غذا خوردن اشاره کرد. اختلال بلع و سرفه در سالمندان یکی از مهمترین مشکلاتی است که درنهایت می‌تواند به مشکلات مزمن ریوی، عفونت مکرر ریه، خفگی و حتی مرگ منجر شود. در ادامه در مورد علائم اختلال بلع بخوانید.
علائم اختلال بلع در افراد سالمندان چه چیزهایی می‌تواند باشد؟
علائم اختلال بلع وابسته به مرحله دارای مشکل در فرایند بلعیدن، متفاوت خواهد بود. در زیر براساس مراحل بلع طبیعی به معرفی علائم اختلال بلع می‌پردازیم:
مرحله‌ی دهانی
در افراد سالمند ممکن است آسیب‌هایی در عملکرد عضلات صورت، زبان، سیستم جویدن (دندان‌ها، ضعف عضلات مربوط به جویدن، نقص در عملکرد مفصل گیجگاهی- فکی)، و مشکلات مربوط به ترشح غدد بزاقی و مشکلات حس داخل دهانی ایجاد شود. این آسیب‌ها آماده سازی دهانی غذا و مایعات را دچار مشکل می‌کنند و به دنبال آن فرد در جویدن غذاهای جامد و نگه داشتن مایعات در دهان قبل از اینکه وارد حلق شود، مشکل خواهد داشت. یکی از علائم شایع در سالمندان، نفوذ غذا و مایعات در مجاری تنفسی است که اصطلاحا به آن پریدن غذا در گلو گفته میشود و متعاقب آن سرفه‌های شدیدی در این افراد مشاهد میشود. پریدن غذا در مجاری تنفسی در افراد سالمند باعث ایجاد تجربه‌های منفی از عمل غذا خوردن میشود که به تدریج بی اشتهایی و اجتناب از غذا خوردن در این افراد مشاهده خواهد شد. در سالمندان دارای اختلال بلع، به دلیل تجربه‌های منفی از سرفه‌های شدید در حین غذا خوردن و عدم توانایی در بلع مناسب غذا، از برقراری ارتباط موثر و مثبت اجتماعی اجتناب میشود. افراد سالمند با این علائم اختلال بلع و سرفه تمایلی به غذا خوردن در کنار بقیه‌ی اعضای خانواده و دوستانشان را نداشته و برای اجتناب از غذا خوردن، همیشه از عدم وجود اشتهای غذا خوردن برای رد کردن درخواست‌ها استفاده می‌کنند.
مرحله ی حلقی
در این مرحله از بلع، مواد غذایی بدون اینکه وارد نای یا بینی شود و یا در حلق بماند بطور کامل وارد مری می شود. در صورت وجود اختلال بلع، با هر بار غذا خوردن بیمار، مقدار زیادی از غذا در دیواره‌ی حلق باقی می‌ماند و بطور کامل وارد مری نمی‌شود و بعد از بلع، این محتویات باقی مانده در حلق، وارد حنجره و نای شده و در بیمار ایجاد سرفه می‌کند. اختلال بلع و سرفه در سالمندان به دلیل ضعف در عضلات حلقی و عملکرد حرکت حنجره‌ای مشاهده میشود. در این افراد در صورت وجود اختلال بلع و سرفه، علائم به شکل شکایت‌های مکرر از پریدن غذا در گلو و یا شکستن غذا و مایعات در گلو عنوان میشود. علائم اختلال بلع مرتبط به این مرحله از بلع در سالمندان عبارت اند از:
شکایت‌های مکرر از احساس گیر کردن غذا در گلو( اختلال بلع و گیر کردن غذا جزء علائم شایع است.)
- سرفه‌های شدید بعد از خوردن غذا و مایعات
- شکایت مکرر از پریدن غذا در مجاری تنفسی، حنجره و ریه
- خستگی بعد از غذا خوردن
- مشکلات نفس کشیدن بعد از بلع و شکایت بیمار از مشکلات تنفسی مزمن
- شکایت بیمار از افزایش ترشحات قفسه سینه
- آسپیراسیون (ورود مواد غذایی به حنجره و ریه) خاموش نیز ممکن است وجود داشته باشد. در این حالت بیمار شکایتی از سرفه‌های شدید ندارد.
- بلع دردناک به علت وجود التهاب در مسیر عبور غذا
- بلع چندگانه ( تلاش های مکرر و چندین بار بلعیدن جهت انتقال مواد غذایی از حلق به مری)
مرحله مروی
در این مرحله غذا توسط حرکات دودی در طول مری حرکت می‌کند و وارد معده میشود. در ابتدای این مرحله دریچه فوقانی مری شل شده و در پایان این مرحله نیز غذا از طریق دریچه تحتانی مری وارد معده میشود. بعد اینکه غذا وارد معده شد، دریچه تحتانی به حالت انقباض در می‌آید و از برگشت غذا و مواد اسیدی معده به داخل مری جلوگیری می‌کند. در صورتی که در عملکرد این دریچه ها و مری اختلال وجود داشته باشد بیمار دچار اختلال بلع مروی میشود. اگر عمکلرد این دریچه ها با نقص همراه باشد برگشت مواد غذایی و مواد اسیدی از معده به داخل مری و حلق اتفاق می‌افتد. در صورتی که برگشت غذا و محتویات اسیدی معده به حلق زیاد باشد و فرد دچار نقص حسی در سطح حلق باشد احتمال ورود این مواد از سطح حلق به حنجره زیاد میشود و متعاقب آن سرفه‌های شدید بعد از هر وعده‌ی غذایی دیده میشود. این یعنی اختلال بلع و سرفه لزوما و صرفا به مراحل حلقی و دهانی بلع مرتبط نیست. در افراد سالمند بد تحرکی در سطح حرکات دودی مری و نقص در باز و بسته شدن دریچه‌های مری دیده میشود. شکایت اصلی سالمندان مبتلا به اختلال بلع مروی، برگشت مواد غذایی به سمت حلق و دهان می باشد. اختلال بلع و گیر کردن غذا نیز از مشکلاتی است که ممکن است به مرحله مروی بلع مرتبط باشد. ارزیابی، تشخیص و ارائه‌ی راهکارهای درمانی این مشکل اغلب پزشکی می‌باشد.
اختلال بلع و سرفه چه ارتباطی با عفونت های ریوی دارد؟
یکی از مهم ترین مشکلاتی که اختلال بلع برای افراد ایجاد می‌کند آسپیراسیون است. آسپیراسیون شرایطی است که درآن غذا، مایعات و یا ترشحات دهانی – حلقی وارد مجاری تنفسی یا هوایی میشود. در این حالت فرد شکایت سرفه‌های بیش از اندازه در حین غذا خوردن را دارند. به عبارت دیگر وقتی آب و مواد غذایی اشتباها به جای عبور از مسیر مری، وارد مسیر هوایی، درگاه حنجره و نای بیمار شوند ، آسپیراسیون اتفاق می‌افتد. با توجه با پاک بودن مسیر هوایی برای مبادله حداکثری اکسیژن و حفظ حیات انسان، حضور هیچگونه ماده خارجی از قبیل مایعات و جامدات در مسیر هوایی و ریه بیمار توجیه پذیر نیست.
گیرنده‌های سرفه واقع در ابتدای مسیر تنفسی حساس به حضور مواد خارجی بوده و با حساسیت لمسی بالایی که دارند منجر به بروز سرفه هنگام مواجهه با یک ماده خارجی موجود در مسیر هوایی بیمار می‌شوند. بروز آسپیراسیون‌های مکرر در یک وعده غذایی نشان از ضعف عملکردی بلع و اختلال بلع بیمار است. در صورتی که این مشکل پریدن غذا در مجاری تنفسی برطرف نشود، با انباشته شدن غذا و مایعات در محیط استریل ریه بیماری زایی و ایجاد عفونت شروع شده و در صورت عدم توجه به شکل عفونت ریه، تب بیمار، افزایش ترشحات ریوی و کاهش اکسیژن خون بروز می‌یابد. عفونت‌های مزمن ریوی علاوه بر ایجاد نارسایی‌های تنفسی و ایجاد التهاب مزمن و فیبروز در ریه قابلیت تبدیل به سایر عفونت‌ها نظیر عفونت خون و یا سپسیس را دارد. در صورت حجیم و یا چسبناک بودن ماده آسپیره شده احتمال قطع تنفسی بیمار و مرگ وی وجود دارد. به همین علت است که همیشه توصیه می‌کنیم که نسبت به علائم اختلال بلع و سرفه حین تغذیه حساس باشید.
اگر بیمار حین تغذیه سرفه نکند مشکل بلع ندارد؟
در بیمارستان‌ها مکررا مشاهده کردیم که همراه بیمار و یا پرستار بیمار با استناد به عدم سرفه بیمار حین تغذیه دهانی اقدام به ارایه کامل مواد غذایی از راه دهان به بیمار می‌کنند. این فرضیه از اساس غلط است. برخی از بیماران دارای اختلال بلع و سرفه در صورت تکرار آسپیراسیون، گیرنده‌های مسیر تنفسی‌شان خاموش شده و دیگر نسبت به حضور جسم خارجی واکنشی نشان نمی‌دهند. به این حالت آسپیراسیون خاموش می‌گویند که در 50 درصد از بیماران دارای اختلال بلع مشاهده میشود. این شکل از آسپیراسیون فقط و فقط توسط متخصص بلع درمانگر و از طریق انجام تست‌های با استاندارد طلایی قابل تشخیص است.
نکته مهم: در صورت مشاهده اختلال بلع و سرفه در بیمار خصوصا زمانی که سرفه ارادی و غیر ارادی بیمار ضعیف و بدون قدرت کافی جهت خارج کردن مواد خارجی باشد، قبل از هر اقدامی نسبت به بررسی حضور یا عدم حضور آسپیراسیون خاموش اقدام بفرمایید.
سرفه کردن بعد از خوردن غذا چه مشکلاتی را برای سالمندان ایجاد می‌کند؟
سرفه کردن بعد از خوردن غذا در افراد سالمند منجر به کاهش سلامت عمومی و کیفیت زندگی میشود. سرفه کردن بعد از خوردن غذا در سالمندان باعث ایجاد تغییراتی در سبک زندگی شده و این افراد برای جلوگیری از تجربه‌های منفی سرفه کردن در حین بلعیدن غذا، از غذا خوردن اجتناب می‌کنند. این اجتناب از غذا خوردن در سالمندان منجر به کاهش وزن و سوء تغذیه، از دست دادن آب بدن و نقص‌های سیستم کلیوی، افیوژن‌ها و غیره میشود.
درمان سرفه بعد از غذا خوردن با چه روشی امکان‌پذیر است؟
درمان اختلال بلع و گفتار درمانی مهمترین پاسخ برای درمان مشکلی است که در عملکرد بلع بیمار به وجود آمده. سرفه کردن بعد از خوردن غذا با استفاده از تمرین درمانی، الکتروتراپی بلع، درمان وی ام اس با دستگاه وایتال استیم، دست ورزی توسط گفتار درمانگر، تغییر رژیم غذایی، تغییر پوزیشن بیمار، برنامه تقویت عضلانی قابل درمان است.
آسیبی که بیمار تجربه می‌کند به دلیل یک مشکلی به وجود آمده است. اگر گفتار درمانگر توانایی حذف آن مشکل را داشته باشد در این صورت درمان سرفه بعد از غذا خوردن اتفاق افتاده است. در غیر این صورت بلع درمانی باید روشی را به بیمار آموزش دهد که سرفه کردن بعد از خوردن غذا برای بیمار قابل کنترل باشد. در غیر این صورت بایستی برای بیمار لوله تغذیه تعبیه شود. چیزی که حیات بیمار را حفظ کرده و او را از خطر عفونت ریه و خفگی نجات دهد.
نتیجه گیری
سرفه کردن بعد از خوردن غذا در سالمندان پیامدهای مختل کننده‌ی زندگی را به همراه دارد. اگرچه اختلال بلع و گیر کردن غذا و سایر علامت‌های مشکل بلعیدن نیز در فرد سالخورده مشاهده میشود اما سالمندان دارای اختلال بلع، بیشتر از سرفه هنگام غذا خوردن شکایت دارند و این سرفه‌ها و تجربه‌های منفی از غذا خوردن، باعث آسیب به کیفیت زندگی این افراد خواهد شد. ارزیابی و درمان به موقع سرفه کردن بعد از خوردن غذا در افراد سالمند توسط آسیب شناس گفتار، زبان و بلع / گفتار درمانگر از بروز عفونت‌های ریوی و پیامدهای متعاقب آن جلوگیری خواهد کرد. اینجا در تیم ایران مد اس ال پی کنار شما خواهیم بود تا مشکل شما در غذا خوردن کمتر شود. اگر از مطلبی که خواندید رضایت کافی داشتید آن را میان دوستانتان به اشتراک بگذارید. شاید بیماری با اشتراک گذاری مطالب توسط شما راحت تر و سریع تر تشخیص داده شده و درمان شود.
منابع:
1. Chronic Cough and Gastroesophageal Reflux Disease
2. Cough and Aspiration of Food and Liquids Due to Oral-Pharyngeal Dysphagia: ACCP Evidence-Based Clinical Practice Guidelines
3. Aspiration-Related Deaths in 57 Consecutive Patients: Autopsy Study
سوالات متداول
بله. اختلال بلع در کودکان نیز وجود دارد. حتی سرفه کردن بعد از خوردن غذا در نوزادان نارس به دلیل تولد زودهنگام و عدم آمادگی عضلات و ساختارهای دهان و حلق ممکن است مشاهده شود. در کودکان و نوزادان علائم اختلال بلع متفاوت از بزرگسالان است اما سرفه نیز جز علائم آنها می‌باشد.
به طور کلی درمان اختلالات بلع و تغذیه توسط گفتاردرمانگری انجام میشود که در حیطه‌ی درمان اختلال بلع دارای تجربه کافی باشد اما ممکن است در برخی موارد درمان های پزشکی مانند استنت گذاری مری در مواقعی که مشکلات گوارشی باعث اختلال در خوردن و آشامیدن شده است اولویت داشته باشند.
در صورتی که بیمارتان برای مدتی است که غذا میخورد و خلط و سرفه بعد از غذا را برای مدت طولانی ندارد، به احتمال بسیار زیاد مشکل بیمارتان حل شده است. در صورت افزایش خلط گلو بعد از غذا خوردن، خس خس ریه، افزایش ترشحات ناحیه حلق، و تنگی نفس احتمال اینکه مشکل بلع بیمارتان مجدداً عود کرده باشد، وجود دارد. گفتار درمانگر باید شما را نسبت به علائم هوشیار کرده با ارزیابیهای دورهای از بروز مشکل مجدد جلوگیری نماید.
مهرداد خلیلی
کارشناس ارشد گفتاردرمانی درمانگر تخصصی بلع و گفتار
52
سلام در این قسمت از مقاله تجربه خود از درمان بیماری با علامت سرفه کردن بعد از خوردن غذا را با شما به اشتراک می‌گذارم. بیمار خانم ۷۸ ساله با تشخیص MSA بودند که دچار عفونت‌های مکرر مسیر تنفسی می‌شدند. بیمار دارای لوله تغذیه پگ بوده و تغذیه از راه دهان نداشتند. به دلیل مشکل MSA انقباضات عضلانی غیر عادی در ناحیه حلق وجود داشت. در معاینه بالینی و تست ماده جامد مشخص شد که به دلیل اسپاسم افزایش یافته غذای بیمار در ناحیه تحتانی گیر می‌کند و با اولین نفس به مجرای نای می‌ریزد. درمان بیمار با محوریت کاهش انقباضات حلقی و اصلاح حرکت بلع شروع شده و سپس با اصلاح حرکات ناحیه سر و گردن و الکتروتراپی بلع ادامه پیدا کرد. با توجه به پیشرونده بودن بیماری نوسانات مختلفی را در عملکرد بهبود یافته بلع تجربه کردیم. در حال حاضر بیمار هم از راه پگ و هم از راه دهان تغذیه میشود. درمان این بیمار تا زمان فوت بیمار ادامه خواهد یافت اما مهمترین دستاورد بازگشت تغذیه ایمن از راه دهان بدون عود مجدد عفونت ریوی است.