آیا با فیزیولوژی بلع نرمال و دشواری بلع آشنا هستید؟

بلع نرمال شامل چهار مرحله است. 1- مقدماتی دهانی2 – دهانی 3- مرحله حلقی 4- مرحله مروی. دو فاز اول مکانیکال بوده و تحت کنترل فرد است. اما دو مرحله بعدی رفلکسی بوده و از کنترل فرد خارج است. در فاز اول و دوم جویدن و جمع کردن کامل غذا در حفره دهان ضروری است. این فرایند شامل هماهنگی حرکات لب، فک، زبان و نرمکام برای آماده کردن غذا برای بلع است. مرحله حلقی زمانی آغاز می‌شود که زبان لقمه غذا را وارد فضای حلقی نماید. هماهنگی سیستم بلع و تنفس در این فاز از اهمیت زیادی برخوردار است چرا که از ورود مواد غذایی به ریه جلوگیری می‎‌کند. در مرحله آخر نیز غذا از مری با کمک حرکات عضلات دیواره مری به سمت معده منتقل می‌شود. دشواری بلع می‌تواند در هر یک از این مراحل اتفاق بیفتد. شکایت اولیه بیمار و توصیف علائم آن مانند گیر کردن غذا در گلو، بلع با زور و تقلا، احساس خفگی و...  در کنار ارزیابی بالینی اطلاعات ارزشمندی در خصوص ماهیت دیسفاژی در اختیار درمانگر می‌گذارد.

مشکل در بلع غذا را با چه نشانه‌هایی بشناسیم؟

مشکل در بلع غذا که به آن دیسفاژی (Dysphagia) گفته می‌شود، می‌تواند با نشانه‌های مختلفی همراه باشد. این مشکل ممکن است ناشی از اختلالات عضلانی، عصبی یا ساختاری در گلو و مری باشد. یکی از شایع‌ترین نشانه‌های مشکل در قورت دادن غذا این است که فرد احساس می‌کند غذا یا مایعات در گلو یا قفسه سینه گیر کرده‌اند و به راحتی به معده منتقل نمی‌شوند. اگر فرد هنگام خوردن یا نوشیدن سرفه می‌کند یا دچار احساس خفگی می‌شود، این نیز می‌تواند نشانه‌ای از مشکل در بلع غذا باشد. در برخی موارد، غذا یا مایعات به‌طور غیرارادی از مری به دهان بازمی‌گردند، که به آن رفلاکس گویند. این اختلال نشانه‌ای از ضعف یا ناهماهنگی در عضلات مری است. درد یا ناراحتی هنگام بلع را آدینوفاژی نامند. این احساس درد یا ناراحتی در ناحیه گلو یا قفسه سینه هنگام بلع ممکن است به دلیل آسیب یا التهاب در گلو یا مری باشد. همچنین فردی که مشکل در بلع غذا یا مایعات دارد، ممکن است نتواند غذا و مایعات را به‌درستی کنترل کند و مقداری از آن حین خوردن از دهانش بیرون بریزد، به‌ویژه در مورد مایعات این موضوع مشهودتر است. یکی دیگر از نشانه‌های دیسفاژی بلع با زور و تقلا یا بلع چندگانه است. 
در برخی از موارد، تغییر در صدای فرد یا خشن شدن آن پس از بلع غذا یا مایعات ممکن است به دلیل ورود مواد غذایی به نای باشد که می‌تواند نشان‌دهنده دیسفاژی باشد. فردی که از مشکل بلعیدن سخت غذا  رنج می‌برد، به زمان بیش‌تری برای جویدن و قورت دادن غذا نیاز دارد. تجمع بزاق در دهان و عفونت‌های مکرر دستگاه تنفسی (پنومونی) نیز از دیگر علائم اختلال بلع و سخت بلعیدن غذا است. علت عفونت دستگاه تنفسی در بیماران دیسفاژی، ورود مواد غذایی یا مایعات به‌طور غیرارادی به ریه‌ها می باشد.

عوامل ایجاد مشکل بلع چیست؟

مشکل بلع یا دیسفاژی (Dysphagia) ممکن است به دلایل مختلفی ایجاد شود. این مشکل می‌تواند ناشی از اختلالات در هر یک از مراحل بلع، از جمله دهان، گلو (حلق)، یا مری باشد. عوامل ایجاد دیسفاژی را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد: دیسفاژی اُروفارِنژیال (Oropharyngeal Dysphagia) که به دلیل مشکلات در دهان و گلو رخ می‌دهد، و دیسفاژی اِزو‌فاژیال (Esophageal Dysphagia) که مربوط به مری است. 
عوامل ایجاد مشکل بلع اُروفارِنژیال (دهانی و حلقی) معمولاً به دلیل اختلالات عصبی یا مشکلات ساختاری در دهان و گلو به وجود می‌آید. سکته مغزی یکی از شایع‌ترین علل دیسفاژی اُروفارِنژیال است. این بیماری ممکن است به نواحی مغزی که عضلات بلع را کنترل می‌کنند، آسیب برساند و باعث ضعف یا فلجی عضلات بلع شود. بیماری‌هایی که سیستم عصبی و عضلانی را تحت تأثیر قرار می‌دهند، می‌توانند علت پایین نرفتن غذا از گلو و سخت بلعیدن غذا باشند. ازجمله مهم‌ترین بیماری‌های سیستم عصبی-عضلانی می‌توان به  بیماری پارکینسون، اسکلروز جانبی آمیوتروفیک (ALS) ، مولتیپل اسکلروزیس (MS) و دیستروفی عضلانی اشاره کرد. همچنین افراد مبتلا به دمانس و آلزایمر ممکن است به دلیل از دست دادن توانایی‌های شناختی و عضلانی، در بلع مشکل داشته باشند. در برخی از موارد آسیب ناحیه گردن یا سر، به ویژه پس از جراحی‌های بزرگ مانند جراحی‌های سر و گردن، پیامدهایی چون مشکل در بلع غذا و دشواری بلع را به دنبال دارد. 
عوامل ایجاد دیسفاژی اِزو‌فاژیال (مربوط به مری) معمولاً ناشی از بیماری‌ها و مشکلات مری یا ساختارهایی است که غذا را از مری به معده منتقل می‌کنند. ریفلاکس معده به مری (GERD) یکی از شایع ترین عوامل ایجاد دیسفاژی اِزو‌فاژیال است.

چرا مشکل سخت بلعیدن غذا در سالمندان شایع است؟

مشکل سخت بلعیدن غذا در سالمندان نسبت به سایر گروه‌های سنی شایع‌تر است. این عارضه به دلایل مختلفی مرتبط با فرایند پیری، تغییرات فیزیولوژیکی و وجود بیماری‌های مزمن در این گروه سنی رخ می‌دهد. با افزایش سن، بسیاری از عملکردهای بدن افت پیدا می‌کنند، از جمله سیستم‌های عصبی و عضلانی که برای فرآیند بلع ضروری هستند. عضلات دهان، گلو و مری که در فرآیند بلع نقش دارند، با افزایش سن ضعیف‌تر می‌شوند. این باعث کاهش توانایی فرد در جابجایی غذا از دهان به معده شده و احساس گیر کردن غذا در گلو و قفسه سینه، بلع با زور و تقلا یا سرفه حین خوردن غذا را ایجاد می‌کند. از طرف دیگر، سالمندان معمولاً با کاهش تولید بزاق روبه‌رو می‌شوند که باعث خشکی دهان می‌شود. بزاق نقش مهمی در مرطوب کردن غذا و تسهیل بلع دارد، بنابراین کاهش آن می‌تواند علت پایین نرفتن غذا از گلو باشد. 
در برخی از سالمندان، هماهنگی بین مراحل بلع (دهانی، حلقی، مری) مختل می‌گردد. در نتیجه این امر، غذا به‌درستی به مری هدایت نمی‌شود یا حتی به راه هوایی نفوذ می‌کند که خطر خفگی و عفونت ریه را افزایش می‌دهد.

هنگام گیر کردن غذا در گلو چه کارهایی انجام دهیم؟

اقدامات فوری و درست می‌تواند در هنگام گیر کردن غذا در گلو از خطرات بزرگ‌تر مانند خفگی جلوگیری کند. یادگیری تکنیک‌هایی مانند مانور هایملیخ و حفظ آرامش در این شرایط  بسیار مفید است. وقتی غذا در گلو گیر می‌کند، ممکن است احساس ناراحتی یا مشکل تنفسی ایجاد شود. اقدامات فوری برای رفع این مشکل به شدت و نوع گیر کردن غذا و شرایط هوشیاری فرد بستگی دارد. اگر غذا در گلو گیر کرده ولی هنوز می‌توانید نفس بکشید یا سرفه کنید و هوشیارید، بهترین راه این است که خودتان به‌طور فعال سرفه کنید تا آن را بیرون بیاورید. سرفه قوی معمولاً می‌تواند غذا را از گلو یا مسیر تنفسی بیرون بکشد. همچنین نوشیدن مقداری آب یا مایعات می‌تواند به حرکت دادن غذا و انتقال آن به سمت معده کمک کند. در برخی موارد، بلعیدن لقمه‌های کوچک غذا می‌تواند غذا را به پایین حرکت دهد، البته اگر مشکل شدید نباشد. اما اگر فرد هوشیاری مناسبی نداشته باشد، مبتلا به یک بیماری زمینه‌ای باشد، رفلکس سرفه وجود نداشته باشد یا نتواند نفس بکشد باید به صورت اضطراری با اورژانس تماس بگیرید.

سخن آخر

سخت بلعیدن غذا از جمله مشکلاتی است که لذت خوردن و آشامیدن را از بین می‌برد و بر کیفیت زندگی موثر است. علاوه بر آن، اگر مشکل سخت بلعیدن غذا به طور مکرر اتفاق بیفتد نشانه اختلال بلع است. دیسفاژی پیامدهای سنگینی به دنبال دارد و سلامت عمومی فرد را به خطر می‌اندازد. از این رو شناسایی و درمان به موقع آن یکی از اولویت‌های متخصصین است. اگر شما یا اطرافیانتان دچار مشکل سخت بلعیدن غذا شده‌اید، می‌توانید جهت دریافت نوبت و شروع فرایند درمان با ما تماس بگیرید. 
 

منابع

1. “Dysphagia: Causes, Complications, and Management” A. Clavé, E. Shaker
2. “Gastroesophageal Reflux Disease (GERD) and Its Role in Dysphagia” R. Fass, P. Tougas
3. “The Impact of Aging on Swallowing Function” C. A. Easterling, M. Robbins