پرتودرمانی چیست؟

پرتودرمانی یکی از رایج‌ترین روش‌های درمانی است که برای مقابله با انواع سرطان به کار می‌رود. این روش درمانی ممکن است به تنهایی یا در کنار سایر روش‌ها مانند شیمی درمانی و جراحی تجویز شود. مهم‌ترین هدف پرتودرمانی تخریب سلول‌های سرطانی و تا حد امکان حفظ بافت‌های سالم است. در این روش از اشعه ایکس، پرتوهای گاما یا ذرات قدرتمند و شتاب دار برای نابود کردن دی ان ای سلول‌های آسیب دیده استفاده می‌شود. این روش درمانی به شکل موضعی انجام می‌شود اما گاهی علی‌رغم احتیاط‌ات انجام شده، باعث آسیب رساندن به بافت‌های مجاور می‌گردد. پرتودرمانی در ناحیه سر و گردن انواع مختلفی دارد که متناسب با شرایط بیمار و مطابق نظر پزشک معالج برای هر بیمار انتخاب می‌شود. این روش درمانی باید با دقت زیادی انجام شود تا عوارض پرتودرمانی سر و گردن را به حداقل برسد.

 

عوارض پرتودرمانی سر و گردن شامل چه مواردی است؟

احساس ضعف، بی حالی و خستگی در انجام امور روزمره
اختلال بلع در سرطان سر و گردن (مشکل در بلع غذا یا احساس گیر کردن غذا در گلو به علت التهابات بافتی)
آدینوفاژی یا بلع دردناک
ریزش مژه، ابرو و موی سر و صورت 
بروز زخم در ناحیه دهان و گلو
التهاب گلو
خشکی دهان
تغییر صدا (خشن شدن صدا یا نفس آلودگی) و کاهش بلندی صوت
کاهش وزن
مشکلات دندان و لثه

آدینوفاژی یا بلع دردناک به چه عارضه‌ای گفته می‌شود؟

اختلال آدینوفاژی یا بلع دردناک به موقعیتی گفته می‌شود که فرد هنگام قورت دادن آب دهان، غذا یا نوشیدن مایعات احساس درد و سوزش را تجربه کند. این اختلال ممکن است خفیف باشد و بعد از گذشت چند روز برطرف شود. اما اگر با گذشت زمان بهبود نیابد و مزمن شود، کیفیت زندگی بیمار را تحت تاثیر قرار می‌دهد و باید حتما بررسی شود. اختلال آدینوفاژی یا بلع دردناک ممکن است ناشی از عوامل مختلفی چون التهاب گلو، ریفلاکس اسید معده، مشکلات گوارشی، عوارض پرتودرمانی سر و گردن، تاثیر برخی داروها، حساسیت و آلرژی، مشکل بلع غذا، وجود توده یا ساختاری غیر طبیعی در فضای دهان، حلق یا مری باشد. درمان مشکل بلع آب و غذا در این عارضه با توجه به علت اصلی آدینوفاژی یا بلع دردناک و شدت علائم آن انجام می‌شود. تمرینات بلع درمانی که توسط گفتاردرمان اجرا می‌گردد، یکی از موثرترین روش‌های درمان اختلال آدینوفاژی یا بلع دردناک است. بلع درمانی یک روش غیر تهاجمی است، که به تنهایی یا در کنار سایر درمان‌های پزشکی جهت مدیریت علائم بیمار توصیه می‌گردد. 

اختلال بلع در سرطان سر و گردن به چه علت ایجاد می‌شود؟

سرطان‌های ناحیه سر و گردن ششمین سرطان شایع در دنیاست و آمار آن رو به افزایش است. این نوع سرطان‌ها معمولا عملکردهای مهمی چون بلع، تنفس و گفتار را تحت تاثیر قرار می‌دهند و نگرانی زیادی برای بیمار به همراه دارند. اختلال بلع در سرطان سر و گردن یکی از مهم‌ترین چالش‌های سیستم سلامت و متخصصین این حوزه است. تغذیه مناسب برای این بیماران از اهمیت زیادی برخوردار است. تغذیه موثر می‌تواند به حفظ وزن بیمار، ارتقای عملکرد سیستم ایمنی، کاهش التهاب گلو و دهان و افزایش اثر بخشی درمان کمک چشمگیری نماید.
 همان‌طور که می‌دانیم تغذیه سالم و کافی در گرو داشتن بلع ایمن و رضایت بخش است. مشکل بلع آب و غذا در سرطان سر و گردن می‌تواند به دنبال بیماری یا تحت تاثیر روش‌های درمانی چون جراحی، شیمی درمانی و پرتودرمانی ایجاد شود. اختلال بلع در سرطان سر و گردن به علت تغییرات بافتی و آناتومیکی در ناحیه دهان، حلق و مری بروز می‌یابد. تغییرات بافتی و ساختاری عملکرد مناسب عضلات درگیر در فرایند بلع را مختل می‌کند. از سوی دیگر گاهی تومورهای ناحیه سر و گردن سیستم عصبی را تحت تاثیر قرار می‌دهند و باعث ایجاد اختلال بلع در سرطان سر و گردن می‌شوند. اختلال بلع ناشی از پرتو درمانی یکی از عوارض ناخوشایند و رایج این روش درمان است. اختلال بلع ناشی از پرتودرمانی ناشی از درگیری ساختارهای طبیعی است که در فرایند بلع نقش دارند. پرتودرمانی با ایجاد التهاب گلو و حفره دهان و زبان، منجر به درگیری عضلات منقبض کننده شده و مولفه‌های حرکتی عضلات بلع را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

 

اختلال بلع ناشی از پرتو درمانی را با چه نشانه هایی بشناسیم؟

اختلال بلع ناشی از پرتودرمانی با توجه به نوع سرطان، وسعت آن، تعداد جلسات پرتودرمانی و دوز درمان، طیف متنوعی از علائم را نشان می‌دهد. رایج‌ترین نشانه‌های اختلال بلع ناشی از پرتودرمانی عبارت است از:
باقی ماندن غذا در دهان یا گلو
مشکل در جویدن غذا
آبریزش دهان
سرفه حین خوردن غذا یا نوشیدن آب
گلو پاک کردن مکرر حین بلع
عفونت مکرر ریه
سرفه های خلط دار و خس خس سینه
احساس گیر کردن غذا در گلو
آدینوفاژی یا بلع دردناک
بلع چندگانه

آیا درمان مشکلات بلع بیمار سرطانی امکان پذیر است؟

درمان مشکلات بلع بیمار سرطانی در اغلب موارد امکان پذیر است. میزان بهبودی مشکل بلع آب و غذا در این بیماران به فاکتورهایی نظیر سن و شرایط پزشکی بیمار، نوع و شدت سرطان، ماهیت اختلال بلع در سرطان سر و گردن و مدت زمان ابتلا به اختلال بلع بستگی دارد. زمان، کلید طلایی درمان اختلال بلع ناشی از پرتودرمانی و سرطان است. به همین علت شناسایی به موقع و دقیق این اختلال از اهمیت بالایی برخوردار است. اگر مشکل بلع غذا و دیسفاژی مزمن و پایدار شده باشد، درمان آن سخت‌تر خواهد شد و در مواردی نیز امکان بهبودی کامل وجود نخواهد داشت. گفتاردرمان مسئولیت ارزیابی و درمان مشکلات بلع بیمار سرطانی را بر عهده دارد. درمانگر با طراحی تمرینات تخصصی و ابزارهای مناسب به بهبود فیزیولوژی بلع بیمار و کاهش ریسک آسپیراسیون کمک می‌کند.

 

سخن آخر

اختلال بلع ناشی از پرتودرمانی به طور شایع در نتیجه درمان سرطان سر و گردن رخ می‌دهد. پرتودرمانی با ایجاد عوارضی چون التهاب گلو، خشکی دهان ضعف عضلانی و مشکلات حسی عملکرد بلع ایمن را مختل می‌نماید. دیسفاژی اگر به خوبی مدیریت نشود تهدید کننده حیات بیمار است. آسپیراسیون و عفونت ریه، کاهش وزن، دهیدراسیون، ریسک خفگی و مرگ از جمله عوارض اختلال بلع در سرطان سر و گردن است. اختلال بلع ناشی از پرتودرمانی اگر به موقع تشخیص داده شود، قابل درمان است. درمان اختلال بلع در این بیماران با همکاری گفتاردرمان و پزشک معالج بیمار صورت می‌گیرد. درمان مشکلات بلع بیمار سرطانی تاثیر بسزایی در بهبود کیفیت زندگی بیمار و روند درمان سرطان دارد و از این نظر قابل توجه متخصصین قرار می‌گیرد. از این‌که تا انتهای مقاله همراه ما بودید از شما سپاسگزاریم. 

سوالات متداول شما

سوال1. آیا احتمال بهبودی خود به خود اختلال بلع ناشی از سرطان سر و گردن وجود دارد؟

بله. در مواردی که اختلال بلع خفیف و ناشی از التهاب گلو باشد، بعد از اتمام درمان با کاهش التهاب بافتی ممکن است عملکرد بلع بیمار نیز بهبود یابد. اما با توجه به پیامدهای وسیع اختلال بلع ناشی از پرتودرمانی بهتر است در صورت مواجهه با علائم مشکل بلع غذا با پزشک یا متخصص گفتار و زبان متخصص در حیطه اختلالات بلع مشورت نمایید. 

سوال2. برای کاهش مشکل بلع غذا بعد از پرتودرمانی چه کارهایی می‌توانیم در منزل انجام بدهیم؟

اگر شما علائم اختلال بلع ناشی از پرتودرمانی را تجربه کردید توصیه می‌کنیم با یک متخصص گفتار، زبان و بلع مشورت نمایید تا وضعیت بلع شما را به طور کامل بررسی نماید و متناسب با شرایط شما توصیه‌های لازم را ارائه کند. اما به طور کلی رعایت توصیه‌های زیر می‌تواند جهت مدیریت مشکل بلع غذا مفید باشد:
خوردن غذای‌های نرم و پوره جات
از خوردن غذاهای خشک یا دارای مزه های زیاد(خیلی ترش، تند و...) اجتناب شود.
مصرف حداقل یک وعده غذایی سرد مانند بستنی یا پوره میوه کاملا سرد در طول روز
خوردن غذا در حالت نشسته (از خوردن غذا در حالت دراز کشیده به شدت اجتناب شود)
مصرف مایعات غلیظ شده 

 

منابع:

Baijens LW, Walshe M, Aaltonen LM, Arens C, Cordier R, Cras P, et al. European white paper: oropharyngeal dysphagia in head and neck cancer. Eur Arch Oto-Rhino-Laryngol. 
King SN, Dunlap NE, Tennant PA, Pitts T. Pathophysiology of radiation-induced dysphagia in head and neck cancer. Dysphagia. This article describes the pathophysiology of radiation-induced dysphagia and can be used to inform swallow rehabilitation.
Patterson JM, Lawton M. Dysphagia advances in head and neck cancer. Curr Otorhinolaryngol Rep.