اختلال بلع چیست؟

 

به وجود هر مشکلی در فرایند بلع که آماده سازی لقمه و انتقال آن از دهان به معده را دچار مشکل کند، اختلال بلع گفته می‌شود. دشواری در بلع یا همان اختلال در بلع با نشانه‌هایی بروز می‌یابد که به راحتی قابل شناسایی می‌باشد. علائم اختلال بلع به قدری واضح است که شما متوجه می شوید یک مشکلی در فرایند بلع انسان به وجود آمده است به طور مثال بیمار نمی‌تواند آب دهان خود را به راحتی قورت دهد و برای قورت دادن لقمه‌های کوچک به تقلا می‌افتد. این علائم به وضوح از حالت عادی متمایز بوده و افراد مبتلا به اختلال بلع کاملا قابل شناسایی هستند.

 

چه بیماری‌هایی منجر به اختلال بلع می‌شوند؟

 

بیماری‌های مستعد کننده ابتلا به مشکل بلع برای متخصصین حیطه مدیریت اختلال بلع شناخته‌شده هستند. وجود اختلال بلع دراین بیماری‌ها مورد انتظار بوده و اطلاعات یکپارچه‌ای را می‌توان در مورد درصد ابتلا به اختلال بلع، عمده مشکلات بلع مرتبط به هرکدام و نحوه مدیریت درست آن‌ها به دست آورد. در ادامه به ارائه‌ی خلاصه‌ای از این اطلاعات می‌پردازیم.

دلایل دشواری در بلع به طور عمده با تقسیم بندی زیر عنوان خواهد شد. در ابتدا به مهمترین علت اختلال بلع یا همان بیماری‌های نورولوژیک اشاره خواهیم کرد.

 

بیماری‌های نورولوژیک:

 

بیماری‌های نورولوژیک و انواع مختلف آن همگی به وضوح منجر به اختلال بلع می‌شوند. از آنجایی که اجرای عمل بلع مرتبط به اعصاب و عضلات است، با درگیر شدن سیستم مغز و اعصاب و عضلات منتهی به آن، اختلال دربلع به وجود می‌آید. در صورتی که ابتلا به مشکل نورولوژیک دلایل دشواری در بلع باشد، ما بایستی به دنبال ماهیت بیماری نورولوژیک بیمار باشیم. یعنی بدانیم که چه نوع بیماری نورولوژیکی در بیمار وجود دارد؟ شیوع اختلال بلع در این بیماری نورولوژیک به چه میزان است؟ اختلال در بلع با چه علائمی در این نوع از بیماری نورولوژیک خود را بروز می‌دهد؟ و مسیر درمان اختلال بلع منتج از این بیماری نورولوژیک منحصر به فرد چه خواهد بود؟

در ادامه مواردی از بیماری‌های نورولوژیکی که می‌توانند علت اختلال بلع باشند را با همدیگر بررسی خواهیم کرد.

 

سکته‌های مغزی:

 

سکته‌های مغزی از رایج‌ترین موارد علت اختلال بلع هستند که بسته به محل درگیری مغز و شدت ضایعه علایم اختلال بلع می‌تواند متفاوت باشد. عموما سکته‌های ساقه مغز اختلال بلع شدیدتری نسبت به سایر نواحی مغز ایجاد می‌کنند. مطالعات بسیاری در این زمینه شیوع اختلال بلع پس از سکته های مغزی را بین 8.1% تا 80% تخمین می‌زنند.

از میان عوامل ایجاد مشکل بلع سکته‌های مغزی فازهای مختلف عمل بلع از آماده سازی لقمه غذایی تا قورت دادن آن به سمت مری را درگیر خود می‌کند. بروز آسپیراسیون یا نشت مواد غذایی به سمت ریه در اختلال بلع ناشی از سکته مغزی شایع‌تر از گروه‌های دیگر مبتلا به اختلال بلع است. علت مشکل بلع در این گروه از بیماری‌های نورولوژیک، درگیری اعصاب و عضلاتی است که فرمان مغز را در نقاط مختلف آن به حرکات بلع تفسیر می‌کنند. یعنی اتاق فرمان بلع در این بیماری از کار می‌افتد.

 

بیماری‌های مغزواعصاب (پیشرونده و غیر پیشرونده):

 

اگر بیماری‌های پیشرونده مغز و اعصاب علت اختلال بلع محسوب شوند، ما با اختلال بلعی مواجه هستیم که علائم آن مکرراً تکرار شده و با قطع درمان اختلال بلع می‌تواند تشدید یابد. بیماری‌های پیشرونده مغز و اعصاب نیز می‌توانند عوامل ایجاد مشکل بلع باشند. اگر این بیماری‌ها دلایل دشواری در بلع بیمار باشند، اختلال بلع نیاز به درمان خواهد داشت و درمان آن تمدید پذیر خواهد بود. یعنی ممکن است بیمار تا زمانی که زنده باشد نیاز به خدمات بلع درمانی داشته باشد.

حال شما را با تعدادی از بیماری‌های پیشرونده و غیر پیشرونده مغز و اعصاب آشنا خواهیم کرد.

• پارکینسون: یکی از بیماری‌های پیشرونده سیستم عصبی مرکزی می‌باشد که به دلیل عدم ترشح هورمون دوپامین در مغز، کاهش توانایی و محدودیت حرکات عضلات و تون عضلانی نابهنجار مشاهده می‌شود. عضلات بلع بیمار نیز تحت تاثیر اختلال در ترشح دوپامین دستخوش تغییر می‌شوند و می‌تواند موجب بروز مشکلات مختلفی در مراحل دهانی و حلقی بلع بیمار شود. اختلال در مرحله دهانی بلع خصوصا در مواد جامد به طور معمول در این بیماران دیده می‌شود. شیوع اختلال بلع در این بیماری بین11%تا81% است.
• آلزایمر: یکی از بیماری‌های پیشرونده و تخریب کننده‌ی عصبی که باعث آسیب به حافظه و عملکردهای شناختی فرد می‌شود که می‌تواند علت اختلال بلع نیز باشد. یکی از نگرانی‌های بزرگ در این بیماری اختلال بلع است که طیف وسیعی از مشکلات شامل مشکلاتی در جویدن، تاخیر در بلعیدن، عدم شناسایی مزه و یا حتی وجود غذا در دهان و مشکلات حسی را تجربه می‌کنند. اختلال بلع در این افراد می‌تواند منجر به سوتغذیه،کاهش آب بدن، کاهش وزن و افزایش نرخ مرگ و میر شود. شیوع اختلال بلع در این بیماری 85.9% به بالا می‌باشد.
• ALS: یکی از بیماری‌های پیشرونده مغزی که هر دو سیستم نورون حرکتی فوقانی و تحتانی (پیام رسان عضلات) را درگیر می‌کند و تقریبا از سن 60 سال به بالا شروع می‌شود اما پیشرفت آن سریع است و معمولا در طی سه سال منجر به مرگ فرد می‌شود. ضعف عضلات، کاهش تون عضلات، کاهش کنترل حرکتی و اختلال بلع از علایم رایج این بیماری می‌باشد. حداقل 73% از این بیماران مشکلاتی در بلع را تجربه می‌کنند.
• MND (motor neuron disease): یکی از بیماری‌های پیشرونده و تخریب کننده‌ی دستگاه عصبی است که نورون های حرکتی‌ای که عضلات ارادی را کنترل می‌کنند متاثر می‌کند. ضعف عضلات و عدم هماهنگی و کنترل حرکتی از مشخصه‌های این بیماری می‌باشد. اگر این بیماری علت اختلال بلع باشد، شما با اختلال بلع منحصر به فرد و با نوسان زیاد رو به رو خواهیم بود.
• Progressive bulbar palsy: از بیماری‌های نورولوژیکی می‌باشد که مشخصه آن تخریب نورون‌های حرکتی در قشر مغز، ساقه مغز و نخاع می‌باشد. در این بیماری به دلیل درگیری اعصاب جمجمه‌ای که در بلع نقش مهمی دارند مانند عصب 9 ،10 و 12 درگیری اختلال بلع بسیار شایع می‌باشد. اگر این بیماری علت اختلال بلع باشد، اختلال بلع به سرعت فرد را ناتوان خواهد کرد.
• MS: از دسته بیماری‌های نورولوژیک خود ایمن است که در آن سیستم ایمنی پوشش اطراف سلول‌های عصبی (غلاف میلین) را مورد حمله قرار می‌دهد و باعث ایجاد مشکلاتی در ارتباط بین بدن و سیستم عصبی مرکزی می‌شود. اختلال بلع با شیوع 43.33% از مشکلات رایج این بیماران می‌باشد که می‌تواند باعث عفونت‌های ریوی و حتی افزایش نرخ مرگ و میر در این افراد شود.
• Myopathy: در این بیماری تخریب و از بین رفتن بافت‌ها و فیبرهای اسکلتی عضلات اتفاق می‌افتد که منجر به نرمی و ضعف عضلات بدن می‌شود. با توجه به اینکه بلع یک فرایند پیچیده‌ی عصبی عضلانی است و نیاز به هماهنگی ساختارهای مختلف دهان و حلق و مری دارد، این اختلال می‌تواند فیبرهای عضلات اسکلتی درگیر در بلع مانند قسمت فوقانی عضلات حلقی را متاثر کند. تاخیر در رفلکس حلقی بلع از علایم شایع اختلال بلع در این افراد است و شیوع آن بین این بیماران 36% تا 56% است.
• فلج تارهای صوتی: به معنی عدم توانایی حرکت یک یا هر دو تار صوتی است که می‌تواند باعث مشکلاتی در بلع و تنفس شود. علت فلج تارهای صوتی آسیب به عصب 10 و اعصابی که حرکت تارهای صوتی را کنترل می‌کنند. تومورها، جراحی‌ها و سکته‌های مغزی یا آسیب به سر و گردن می‌باشد. شیوع اختلال بلع در فلج تارهای صوتی 19% تا55% است و سرفه و احساس خفگی حین غذا خوردن و بلعیدن از علایم شایع آن می‌باشد.
• سندرم گیلن باره: از دیگر بیماری‌های خود ایمنی است که سیستم عصبی محیطی را درگیر می‌کند و اختلال بلع یکی از علایم آن می‌باشد. مخصوصا در افرادی که بیماری را به صورت شدید تجربه می‌کنند و در بخش‌های مراقبت‌های ویژه بستری می‌شوند و همچنین بعد از جدا شدن از دستگاه ونتیلاتور (در افرادی که در فاز حاد بیماری توانایی تنفس خود به خودی ندارند).
• ضربه های مغزی: اختلال بلع در افرادی که دچار ضربه مغزی می شوند می تواند به صورت تاخیر در بلعیدن، عدم توانایی بلعیدن، کاهش کنترل عضله زبان و کاهش توانایی فرو بردن غذا از حلق به مری خود را نشان دهد. نقص شناختی در این افراد می‌تواند عملکرد بلع انها را تحت تاثیر قرار دهد. شیوع اختلال بلع در ضربه‌های مغزی بین27% تا 30% می‌باشد.

 

 

جراحی‌های سر و گردن

 

بیشتر افرادی که تومورهای سر و گردن را دارند، مشکلاتی را در بلع بخاطر آسیب در عملکرد عضلات حلق و حنجره و یا تغییرات ساختاری و عملکردی‌ای که به خاطر جراحی، رادیوتراپی و شیمی درمانی ایجاد می شود، تجربه می‌کنند. شیوع اختلال بلع در جراحی‌های سر و گردن 36% تخمین زده شده است. در صورتی که علت اختلال بلع جراحی‌های سر و گردن باشد، علائم اختلال بلع با شدت بالایی بروز می‌یابد.

 

سکته‌های قلبی

 

درصد بالایی از افرادی که دچار سکته قلبی می‌شوند و یا به دلیل عواملی مانند انجام عمل قلب باز یا متاثر شدن عصب 10 که یکی از اعصاب جمجمه ای مهم در بلع می‌باشد درجاتی از اختلال بلع راتجربه می‌کنند.22% این بیماران اختلال بلع را تجربه می‌کنند.

 

نئوپلاسم

 

• سرطان‌های سر و گردن: اختلال بلع یکی از عوارض رایج در سرطان های سر و گردن است. وجود اندام‌ها و عضلات مرتبط با بلع مانند ساختارهای دهانی، عضلات حلق و حنجره در ناحیه سر و گردن باعث درگیر شدن بلع در این بیماری‌ها می شود. علاوه بر این اختلال بلع پس از درمان‌هایی مانند رادیوتراپی به علت فیبروزه شدن بافت عضلات مشاهده می‌شود. مطالعات متعدد شیوع اختلال بلع در سرطان های مرتبط با سر و گردن را 43.2% نشان می‌دهد.
• سرطان‌های سیستم گوارش: اختلال بلع یکی از بیشترین و مهمترین مشکلات مربوط به سرطان های حفره دهان و فضای دهانی حلقی می‌باشد که می‌تواند کیفیت زندگی افراد مبتلا خصوصا غذا خوردن در جمع را کاهش دهد. همچنین یکی از رایج‌ترین تظاهرات بالینی در سرطان مری، اختلال بلع پیشرفته است که نشانه‌های آن برگشت غذا از مری به دهان، کاهش وزن و عفونت ریوی می‌باشد. شیوع اختلال بلع در سرطان‌های دستگاه گوارش 57.6% می‌باشد. اگر علت اختلال بلع سرطان‌های سیستم گوارش باشد، بایستی درمان اختلال بلع را به صورت منسجم به این بیماران ارائه داد.

 

GERD یا رفلاکس معده: رفلاکس معده به مری به برگشت غذا و اسید معده از معده به مری گفته می‌شود که شایع‌ترین علامت آن سوزش معده می‌باشد. این افراد معمولا از مشکلاتی مانند درد قفسه سینه، برگشت محتویات از معده، اختلال بلع و درد حین بلعیدن رنج می‌برند.GERD می‌تواند یکی از علل اختلال بلع دهانی حلقی و همچنین احساس وجود گرفتگی در گلو باشد. شیوع اختلال بلع در این بیماری 2.5% تا 51.2% گزارش شده است.

 

LPR یا برگشت غذا به حلق: علت اختلال بلع التهاب حنجره که منشا آن از رفلاکس اسید معده می‌باشد، شناخته می‌شود. نشانه‌های این مشکل خشونت صدا، پاک کردن مکرر گلو و علائم اختلال بلع مثل سرفه و احساس خفگی حین بلع مایعات و مواد غذایی می‌باشد.

 

 گذر سن و سالمندی: اختلال بلع یکی از مشکلات رایج دوران سالمندی است. اختلال بلع در جمعیت سالمند با آتروفی عضلانی، مشکلات شناختی و افزایش ریسک آسپیریشن (ورود مواد غذایی به ریه) که با سو تغذیه و کاهش آب بدن همراه است. شیوع اختلال بلع در جمعیت سالمند سالم از11.4% تا 16% و در افراد سالمند بیمار از 54% تا 55.2% می‌باشد.

 

 اختلال بلع پس از لوله گذاری تنفسی:  به اختلال بلعی که افراد پس از جدا شدن از دستگاه ونتیلاتور تجربه می‌کنند،گفته می‌شود. افرادی که در طول مدت بستری در بیمارستان به دلیل مشکلات تنفسی یا عدم توانایی تنفس خود به خودی به دستگاه ونتیلاتور نیاز پیدا می‌کنند، ریسک بسیار بالایی از نظر اختلال بلع و پنومونی آسپیراسیون(عفونت ریه ناشی از ورود غذا به ریه) را تجربه می‌کنند. به همین دلیل این بیماران حتما باید مورد بررسی و ارزیابی عملکرد بلع قرار گیرند. شیوع اختلال بلع در این افراد3% تا 93% است.

 

بستری شدن در بیمارستان: شیوع اختلال بلع در افرادی که در بیمارستان‌ها و به ویژه در بخش‌های ویژه بستری می‌شوند به دلیل استفاده از آرام بخش‌ها و مسکن ها، عدم وجود هوشیاری مناسب و ثابت در بیماران و استفاده از روش‌های تغذیه ای غیر دهانی مانندNGT ، بیشتر است. مطالعات نشان می‌دهد که شیوع اختلال بلع در این افراد30.7% می‌باشد.

 

نتیجه گیری:

 

علت اختلال بلع به هر مشکل مرتبط به سلامت می‌تواند مرتبط باشد. بیماری‌های مختلفی می‌توانند اختلال بلع را ایجاد کنند. از مهمترین این بیماری‌ها، بیماری‌های مرتبط به سیستم مغز و اعصاب است. مشخصه‌های اختلال بلع در هر کدام از این عوامل با موارد دیگر متفاوت بود و در نتیجه روند مدیریت اختلال بلع در هرکدام از موارد ذکر شده در فوق متفاوت خواهد بود.

گفتار درمانگر به عنوان متخصص بلع می‌تواند برای ارزیابی و درمان اختلال بلع در انواع عوامل ایجاد مشکل بلع کمک کننده باشد. تخصص این درمانگر به عنوان کادر سلامت مدیریت مشکلات مرتبط به بلع است. بنابراین فارغ از اینکه علت اختلال بلع چه مشکلی باشد، این گفتار درمانگر است که برای حل مشکل بلع بیمارتان همراه شما خواهد بود.

 

سوالات متداول شما

 

سوال1. آیا برای فهمیدن علت اختلال بلع بایستی با گفتار درمانگر مشورت کنیم؟

 

برای فهم علت اختلال بلع به طور دقیق بایستی از مشورت‌های گفتار درمانگر استفاده شود. اما اگر گفتار درمانگر صلاح بداند که شما را به سمت ارزیابی‌های تخصصی و پزشکان و متخصصان دیگر راهنمایی کند، بهتر است برای مدیریت بهتر مشکل بیمارتان با گفتار درمانگر همراه باشید.

 

سوال2. آیا اختلال بلع ناشی از مشکلات ژنتیکی هم می‌تواند باشد؟

 

به طور کلی اختلال در حرکات می‌تواند به یک نقص ژنتیکی در انسان مرتبط باشد. نمی‌توانیم به طور مستقیم بگوییم که یک ژن خاصی مسئول انتقال رفتار مختل بلع است اما به طور واضح می‌توانیم بگوییم افرادی هستند که به طور ژنتیکی مستعد اختلال بلع هستند و با یک عامل محیطی می‌توانند درگیر این بیماری شوند.

 

سوال3. نوع درمان به علت اختلال بلع مرتبط است؟

 

برای شناسایی بهترین و موثرترین درمان ممکن اختلال بلع بیمار شما مهمترین کار شناسایی دقیق علت اختلال بلع است. طی این فرایند گفتار درمانگر متوجه می‌شود که نقص فیزیولوژی بلع بیمار شما از چه جنسی است و در این گونه از بیماران باید به چه شکلی مدیریت شود.

 

منابع:

 

Dysphagia: evaluation and treatment, Book by J A Logemann